DEĞERLİ ALMAN MİLLETİ HAKSIZ YERE YAHUDİ,SOYKIRIMI DİYE SUÇLANIYOR.

                                   Almanlar Asla Sami Irkından Yahudileri Katletmedi Avrupa Daki Katledilen Yahudi dinine inanan Hazr Türkleridir

                                   Yani Yahudi Dinine inanan Hazer Türklerinin Torunlarıdır Karaylar Bulundu Avrupa bölgeleri 1-Macaristan 2-Poloya

                                   3-Almanya 4-fransa 5- ispanya 6-portekiz ve diğer Avrupa ülkelerine Dağılmış durumdaydı Bunu Almanlar Blmiyordu

                                   Hazar Devleti’ne Ait Şehir ve Kaleler

Telli Korkmaz*

Giriş

Rus arkeologlar tarafından yapılan kazı ve araştırmalar sonucu ortaya çıkarılan

Andronovo kültürünün temsilcileri olan Türkler hakkında “göçebe kültür” tabiri

yaygın bir şekilde kullanılmış ve ne yazık ki bugün birçok Türk araştırmacı tarafından

da kabul edilmiştir. Günümüzde “göçebe Türk” terimi o kadar yaygınlaşmıştır

ki neredeyse Türklerde şehircilik kültürü Selçuklularla başlatılmaktadır. Oğuzlar

konusunda uzman olarak kabul edilen saygıdeğer müverrih Faruk Sümer “Eski

Türklerde Şehircilik” adlı eserinde şehir kurma kültürünü Türk devletleri

içerisinde Uygur Kağanlığı’na atfetmiş ve Türgişlerle devam ettirmiştir1

. Hun ve

Köktürk devletlerine ait yerleşik kültür ve şehir kültürü ile ilgili elimizde yeteri

kadar bilgi bulunmaması bu kültürün Türk tarihinin bahsedilen döneminde

hiç olmadığı anlamına gelmemektedir. Çünkü tarih ilmi diğer bilim dalları gibi

yaşayan ve gelişen bir bilimdir. Özellikle tarih ilmini engelleyen Sovyet rejimi gibi

keskin sınırları olan ideolojilerin yıkılması Türk tarihine ve Türkoloji çalışmalarına

yeni bilgiler kazandırmıştır. Türk tarihinin önemli bir kısmını teşkil eden Hazar

Türkleri konusunda da Rus arkeologların yaptığı yeni kazı ve bilimsel çalışmalar

Hazar tarihi, coğrafyası ve kültürünü öğrenme konusunda bilinmeyenleri

aydınlatır niteliktedir.

Hazar Türkleri ile ilgili ilk bilimsel kazı ve çalışmaları yapan araştırmacı ünlü Rus

tarihçi ve arkeolog Mihail İllarionoviç Artamanov’dur. Bozkır kültürü ve İskitlerle

ilgili araştırmaları ile tanınan Artamanov bunlara paralel olarak Orta Çağ bozkır

halkları ve özellikle Hazarlarla ilgili çok değerli çalışmalar da ortaya koymuştur.

Rus arkeolojisinde ve tarih araştırmalarında Hazar çalışmaları Artamanov’dan

sonra da devam etmiştir. S. A. Romaşov, V. N. Çkhaidze, V. Ya. Petrukhin, V. S.

Flyorov ve T. M. Kalinina Hazarlarla ilgili yeni çalışmalar yapan birçok Rus bilim

adamından sadece birkaçıdır.

*

 Dr. Öğr. Üyesi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü,

tellikorkmaz@nevsehir.edu.tr ORCID:0000-0002-8513-706X

1 Faruk Sümer, Eski Türklerde Şehircilik, Ankara 1993, s. 4.

Telli Korkmaz 368

Hazar Coğrafyası ve Tarihi

Hazar Denizi ile Tuna Nehri arasında uzanan Altay bozkırlarının devamı

niteliğindeki Karadeniz’in kuzey bozkırları tarih boyunca birçok kavim ve devlete

ev sahipliği yapmıştır. Bu coğrafyanın Orta Çağ’daki ev sahipleri Türklerin bir

kolu olan Hazarlar ve onların kurduğu Hazar Kağanlığı’dır. Sabirlerin halefl eri

olan Hazarların tam yerleşim sahası Don-Volga ve Kafkasya üçgenidir2

. Rusya

Federasyonu kapsamındaki bu coğrafya Hazar Devleti tarihi açısından bilimsel

olarak Türk tarihçiliğinde araştırılmamıştır. Rusya, Ukrayna ve Dağıstan

gibi ülkelerde Hazar coğrafyası ile ilgili bilimsel birçok çalışmanın yapıldığı

görülmektedir.

Hazar coğrafyası, sınırları, nüfusu, ekonomisi gibi konularda eski ve yeni çok farklı

kaynakların olduğu saptanmıştır. Konu ile ilgili İbranice, Arapça, Grekçe, Farsça,

Ermenice, Latince, eski Rusça ve Çince kaynaklar esas tarihi kaynaklar olarak

kabul edilmektedir. Bizans, Ermeni ve Arap-Fars kaynakları ağırlıklı olarak kendi

ülkelerinin tarihini yazarken Hazarlardan bahsetmişlerdir.

Yahudi-Hazar yazışmaları X. yüzyıl Hazar tarihi ve coğrafyası ile ilgili en orijinal

kaynak olarak kabul edilmektedir. Bu yazışmalarda Hazar ülkesi eksiksiz bir şekilde

belirtilmiştir. IX-XIII. yüzyıl Arap-Fars kaynakları konunun önemli bir kısmını

teşkil etmektedir. Bu kaynaklarda VII-IX. yüzyıl Hazar coğrafyası ve tarihi ile ilgili

kısa da olsa malumatlar yer almaktadır. Ermeni yazarları kendi ülkelerinin tarihini

yazdıkları eserlerinde Hazar tarihi coğrafyası açısından önemli bilgiler vermişlerdir.

Bu kaynaklardan elde edilen bilgiler arkeolojik verilerle desteklenmektedir.

Kağanlığın ve onun kurucu halkının etnik ve politik coğrafyasına dair bugüne

kadar arkeologlar dikkat çekici materyaller elde etmişlerdir.

Hazar Kağanlığı’nın ortaya çıkışı ve onun coğrafi sınırlarının oluşumu Doğu Avrupa

ve Kuzey Kafkasya topraklarında etnik olaylarla doğrudan ilgilidir. Nitekim Türk

halklarının Doğu’dan Avrupa’ya göç etmeleri IV. yüzyılın sonlarında Hunlarla

başlamıştır. V. yüzyılın ortalarından itibaren Kuzey Karadeniz ve neredeyse

Kafkasya’da hâkim etki Türk-Bulgar kavimlerinin elinde idi. Diğer bir Bulgar

kavmi olan Sabarlar da Batı Sibirya’dan bu bölgeye V. yüzyılın sonu VI. yüzyılın

başlarında gelmişlerdir3

. Tyen-Şan (Tanrı dağları) ve İli Irmağı arasında oturan

Sabarlar Juan-Juan (Avar)ların baskıları sebebiyle göç etmişlerdir. Batı’ya doğru

2 Laszo Rasony, Tarihte Türklük, Ankara,1993, 114.

3 Romaşev, age., s. 5.

Hazar Devleti’ne Ait 369 Şehir ve Kaleler

ilerleyerek Kuzey Kafkasya’ya yerleşen Sabarlar Avarların istilasına kadar bölgeye

hâkim olmuşlardır. Avarların ardından bölgeye Göktürkler hâkim olmuştur4

.

Ermeni tarihçi rahip Sebeos’a ve İslam kaynaklarına göre Hazarlar VII. yüzyılın

sonlarına kadar Göktürk Kağanlığı’nın Batıdaki en uç kanadını teşkil etmekteydi5

.

Arap tarihçi El-Mesudi’nin verdiyi bilgiye göre Türklerin Sabar dediği topluluğu

İranlılar Hazar adlandırmışlardı

6

. Arapçada Khazar, Yunancada Khazaroi, Latince

Chazari ve Gazari, İbranice belgelerde Kazar olarak geçen Hazarın genel olarak

“göçebe”, “başıboş dolaşmak” anlamlarına geldiği kabul edilmektedir7

. Sabarların

devamı niteliğinde olan Hazarlar siyasi olarak 630’larda tarih sahnesine çıkarak

Hazar Kağanlığını kurmuşlardır. Kağanlığın esas merkezi önceleri Terek

ırmağının başlangıcı iken sonraları Aşağı İtil boyu olmuştur. Bu bölge İtil, Yayık

(Ural), Don ve Kuban gibi dört büyük nehrin havzasını ve dönemin en önemli

ticaret yollarının kavşağını oluşturuyordu8

.

Hazar Kağanlığı’nın sınırları konusunda kaynaklar oldukça karmaşık ve çelişkili

bilgiler vermektedir. Rus Doğu bilimci ve tarihçi Anatoli Petroviç Novoseltsev

kaynaklar üzerinde yaptığı incelemeler sonucu Kağanlığın sınırlarını tespit

etmeğe çalışmıştır. Hazarların en eski merkezi Kafkasya Bölgesinde olup, esasen

Doğu Ön Kafkasya’nın kıyı şeridi ile Hazar Denizi boyunca Derbent’e kadar

uzanıyordu. Kağanlığın gücü buradan Doğu Avrupa’ya yayılmıştır. VII. yüzyılda

artık Hazarlar Kırım, Don ve aşağı İtil bölgesine yerleşmiş durumdadırlar. VIII.

yüzyılın ortalarında İtil ve Don boyu bölgeleri Hazarların esas yerleşim alanları

haline gelmişti. Gelişme döneminde (VII. yy. 70. yılları-VIII. yy.) Kağanlığın

gücü Tuna’ya kadar uzanıyordu. IX. yüzyılda durum değişti Kağanlığın sınırları

Don ve onun kollarından daha fazla Batı’ya gitmedi. Kağanlığın Doğu sınırı İtil

ötesi bölgelere genişlemedi9

. X. yüzyılın ortalarına kadar bu bölgede hâkim rol

oynayan Hazarlar diğer Türk zümreleri gibi askerî bir millet olmalarının yanında

bulundukları coğrafi durumun etkisi ile de kurdukları devletlerini geliştirmişlerdir.

Türk kavimleri arasında çok erken yerleşik veya yarı-yerleşik hayata geçen Hazarlar

4 Mualla Uydu Yücel, “Hazar Hakanlığı”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye, Ankara 2002, s. 781.

5 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 1995, s. 158.

6 Kafesoğlu, age., s. 157.

7 D.M.Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, çev. Zahide Ay, Selenge Yayınları, İstanbul 2008, s. 22.

8 Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz’in Kuzeyinde kurulan Türk Kavimleri ve Develetleri,

Murat Yayınları,, Ankara 1992, s. 30

9 A.P. Novoseltsev, Hazarskoe Gosudarstvo i Ego Rol v İstorii Vostoçnoy Evropı i Kavkaza, Moskva 1990, s.

111-112.

Telli Korkmaz 370

bölgede yerleşim yerleri, ticaret merkezleri ve kaleler kurmuşlardır10. Farklı din

ve ırklardan çeşitli halkların yaşadığı bilinen Hazar Kağanlığı Türk kavimlerinin

göç hareketliliğinden etkilenerek zayıfl amaya başlamıştır. Özellikle Peçenek

hücumlarının artması yıpratıcı olmuştur. Kağanlığın Batı’daki düşmanı olan

Kiev-Rus Knezliği de oldukça güçlenmişti. Yahudiliği kabul eden Hazarlar olası

bir savaşta Müslüman komşularından da yardım alabilecek durumda değillerdi11.

Kağanlığa ağır bir darbeyi 965 yılında Kiev knezi Svyatoslav vurmuştur. Bu savaşta

Svyatoslav Hazarların en önemli kalesi olan Sarkel’i almayı başarmıştır12. Yerli

ve yabancı birçok kaynakta Kağanlığın Ruslar tarafından yıkıldığı kaydedilse de,

Prof. Dr. Osman Karatay tarafından yapılan incelemeler sonucu bunun Oğuzlar

marifetiyle gerçekleştiği tespit edilmiştir13.

Hazar Devleti’nin Şehir ve Kaleleri

Hazar coğrafyasındaki şehir, kale, hisar, ticaret merkezleri ve köy tarzı yerleşim

yerleri konusunda kaynaklarda çeşitli bilgiler olmasına rağmen, bunların

hangisinin Hazarlar tarafından yapıldığı, inşa edildiği açıklığa kavuşturulmuş

değildir. Bahsettiğimiz gibi dönemin önemli ticaret yolları bölgeden geçiyordu.

Alan, Sarmat, Slav, Hun, Bulgar vb. farklı kavimlerin ticaret yaptığı bu bölgede

şehir, yerleşim yerleri ve ticaret merkezlerinin kurulması da olasılıktır. Hududü’lAlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib eserinde Atil, Semender, Hamc (Hamliç), Belencer,

Beyza, Savgar, Hatluğ, Leken, Sur, Mast (Maskat) adlı Hazar şehirlerinden

bahsedilmekte ve bunların deniz ticaretinden dolayı nimetlerle dolu zengin şehirler

olduğu kaydedilmektedir14. Kaynaklarda Hazarlara ait oldukları ifade edilen şehir

ve kalelerin yer tespitleri ve oluşum tarihleri ise oldukça karmaşık ve çelişkilidir.

Bu konuda Rus arkeolojisinde “saltovo-mayak kültürü” şeklinde ifade edilen Hazar

kültürü araştırmaları sonucu ilginç hipotezler ortaya atılmıştır. “Saltovo kültürü”

ve “Saltovo-Mayak Kültürü” terimleri 19-20. yüzyıllarda iki eski tarihi anıtın

ortaya çıkarılması ile bilimsel literatürde yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Anıtlardan biri Kuzey Dontsa’nın sağ kıyısındaki Yukarı Saltov yakınlarında bir

10 Kurat, age., s. 31,41.

11 M.İ. Artamonov, Hazar Tarihi, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2008, s. 547.

12 S. A. Pletneva, Hazarı, Moskva 1976, s. 70.

13 Osman Karatay, “Hazarlar”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, Editör: Osman Karatay, Serkan Acar,

İstanbul 2015, s. 404.

14 V. Minorski, Hududü’l-Alem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, çev. Abdullah Duman, Murat Ağarı,

İstanbul 2008, s. 123.

Hazar Devleti’ne Ait 371 Şehir ve Kaleler

yerleşim (Harkov bölgesi, kazıların başlama tarihi 1900 yılı), diğeri ise Don ve

Tihaya Sosna ırmaklarının kesiştiği yerlere yakın Mayak yerleşimidir (Voronej

bölgesi, 1906). Geniş anlamda “saltovo-mayak kültürü” terimi Don ile Azov

civarı bozkırlarını, Taman, Doğu Kırım, Aşağı İtil boyu ve Hazar etrafı Dağıstan

bölgelerini kapsamaktadır. Bu terim hipotez şeklinde ilk olarak 1950‘li yıllarda

M. İ. Artamonov’un Aşağı Don bölgesinde yaptığı araştırmalarda kullanılmıştır.

Daha sonra S. A. Pletneva’nın çalışmaları ile yaygınlaşmıştır15.

“Saltovo-Mayak Kültürü”ne ait şehirlerin olması meselesi Hazar tarihçiliğine

S.A. Pletneva tarafından getirilmiştir. “Göçebelikten Şehirlere” (“Ot Koçeviy k

Gorodam”) adlı eserinde yazar İtil, Sarkel, Semender, Semikarakorı vs. şehirleri

kaynaklar esasında geniş şekilde incelemiştir16. Tarihçiler ve arkeologlar tarafından

defalarca eleştirilen bu eser Hazar şehirleri ve kaleleri konusunda bilimsel

araştırmaların yapılmasını sağlamıştır. Hazar şehir ve kalelerini bu araştırmalar

doğrultusunda tek tek inceleyebiliriz.

İtil, Atil: Kaynaklarda Hazar Kağanlığının Semender’den sonraki başkenti

olan İtil şehri ismini İtil (Volga) Nehri’nden almaktadır. Novoseltsev “Atil”

kelimesinin Fin-Ugorca “nehir” anlamına geldiğini kaydediyor. Günümüzde

bu kelime Macarcada yok ama XIII. yüzyıla kadar Ugorca (anlaşılan Macarca)

konuşan Başkırtlar Beyaz nehre Ak Adil diyorlardı

17. Şehrin oluşması ile ilgili

çeşitli fi kirler ileri sürülmektedir. İtil ismi en eski VIII. yüzyılın sonlarına ait Got

metropolüne bağlı piskoposlukların listesinde geçmektedir. Araştırmacıların

çoğu Hazar başkentinin Kafkasya’dan İtil’e göçmesini VIII. yüzyıl olarak

kabul etmektedir18. Kağanlığın idari merkezi olan İtil, güneyde İran ve Arap

coğrafyasına, doğuda Harezm’e, kuzeyde Bulgar ve Slav ülkelerine, batıda Kiev’e

oradan ise Avrupaya uzanan bir geçit şehri idi19. Bilimsel olarak yeri tam tespit

edilemeyen şehrin konumu konusunda başvura bileceğimiz en eski kaynaklar Arap

kaynaklarıdır. Artamonov, şehrin konumu ile ilgili kaynaklarda geçen bilgileri

titizlikle karşılaştırarak Altın Orda’nın ilk başkenti Saray-Batu’nun bulunduğu

15 Tatyana Yevgenievna Siderenko, “S.A. Pletneva i Problemı Arhielogii Hazarskogo Kaganata v Oteçestvennoy

Nauke Vtoroy Polovinı XX. Veka (saltovo-mayatskogo kultura)”, Voronej 2015, Yayınlanmamış Doktora

Tezi s. 64-87.

16 S. A. Pletneva, Ot Koçeviy k Gorodam, Moskva 1967, s. 44-48.

17 Novoseltsev, age., s. 128.

18 A.V. Paçkalov, Srednevekovıe Goroda Nijnegj Povoljya i Severnogo Kavkaza, Moskva 2018, s. 11.

19 Fatih Ünal, Geçmişten Günümüze As-tarhan (Astrahan /Hacı Tarhan), A.Ü. Türkiyat Araştırmaları

Enstitüsü Dergisi, Sayı 38, Erzurum 2008, s. 228.

Telli Korkmaz 372

Yenotayevski-Selitryanoye bölgesinde olduğu sonucuna ulaşmıştır20. İbni-Fadlan,

el-İstahri, el-Mesudi, el-Mukaddesi gibi yazarlar surları, binaları, ticarethaneleri,

cami ve hamamları olan İtil şehrini nehrin her iki tarafına yerleştirmektedirler21.

Hazarların özellikle kışın ikamet ettikleri şehirlerden bahseden kaynaklarda İtil

Hanbalık olarak da anılmaktadır22. Şehirde kerpiçten yapılmış Kağan’ın sarayı ada

kısımda, esnaf ve tüccarlar doğuda, şehrin esas kısmı olan batıda ise ordusuyla

birlikte Bey oturuyordu23.

İtil şehrinin bulunması konusunda XIX. yüzyıldan beri yapılan arkeolojik

çalışmalar henüz bir sonuç vermemiştir. Nehrin deltasında yapılan kazılar, özellikle

Samosdelka’daki çalışmalar İtil konusunda ümitleri artırmaktadır. Nitekim

yerleşim merkezinin coğrafi konumu İtil’in konumu ile örtüşmektedir. Kazılarda

ortaya çıkarılan büyük anıtlar Samosdelka’nın İtil olma fi krini güçlendirmektedir.

Fakat bu fi kir henüz kesinlik kazanmamıştır24.

Sarkel: Hazar dilinde Şarkel, Yunanca (Ş harfi olmadığı için) Sarkel, Rusça ise

Belaya Veja olarak adlandırılan kale Beyaz Ev, Aksaray, Beyaz Kule anlamlarına

gelmektedir25. Artamonov’a göre kalenin yapılışına 834 yılında başlanmıştır26.

Fakat kaynaklar kalenin yapılma sebebi ve tarihi konusunda farklı malumatlar

da vermektedir. Macarlar ve Ruslar gibi dış güçlere karşı Bizans yardımı ile

yapılmış kale-şehir olduğunu söyleyen kaynaklara karşılık Hazar tarihçileri yeni

arkeolojik bulguların da yardımı ile Sarkel’in Kağanlığın iki başkentinden biri

olduğu ve Ruslarla yapılan savaşta tahrip olan kalenin 838 yılında tamiratının

yapıldığı sonucuna ulaşmışlardır27. Kalenin Bizans yardımı ile yapılması meselesi

de bulgularla uyuşmamaktadır. Nitekim Sarkel kalesinin mimarisinde, yapılış

tarzında ve hatta kullanılan malzemesinde Bizans izi görülmemektedir28. 125x186

büyüklüğünde çok sayıda kulelerle çevrili olan Sarkel Don nehrinin sağ sahilinde

bugünkü Similyanka yakınlarında idi29.

20 Artamonov, age., s. 501.

21 İbn Fadlan, Seyahatnamesi, Haz. Ramazan Şaşan, İstanbul 2015, s. 47.

22 İbn Fadlan, age., s. 73.

23 Paçkalov, age., s. 11.

24 V. S. Flyorov, “Goroda” i “Zamki” Hazarckogo Kaganata Arheologiçeskaya Realnost, Moskva, 2010, s. 114.

25 Novoseltsev, age., s. 131.

26 M.İ. Artamonov, “Belaya Veja”, Sovetskaya Arkheologiya, Tom XVI, 1952, s. 50.

27 Osman Karatay, “Karadeniz’de İlk Ruslar ve Sarkel’in İnşası”, Belleten, LXXIV/269, 2010, s. 72.

28 Karatay, agm., s. 79.

29 Artamonov, “Sarkel”, Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya, Cilt 38, Moskva 1955, s. 114-115.

Hazar Devleti’ne Ait 373 Şehir ve Kaleler

Sarkel kale-şehri, 1569 yılında Osmanlı devleti tarafından teşebbüs edilen fakat

yapılamayan Don-Volga kanalının30 1952 yıl