TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 1

“Diyâr-ı Rûm”un (Roma Ülkesi=Anadolu)

“Türkiye” Hâline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü

(The Role of Turkish Culture in the Conversion of “Diyar-i Rum”

(Roman Land=Anatolia) into “Turkey”)

Salim KOCA∗

ÖZET

Orta Çağ Türk topluluklarının hayatında, tarihin akışını değiştiren ve Türklüğün kaderini

belirleyen iki önemli tarihî olay meydana gelmiştir. Bunlardan biri, Türklerin X. yüzyıldan

itibaren “Gök Tanrı” inancı ile “Atlı-Göçebe Türk medeniyeti”ni terk edip, İslâm dinine ve

medeniyetine girmeleridir. Diğeri ise, XI. yüzyıldan itibaren Anadolu’yu fethedip, bu ülkeyi

bir Türk vatanı haline getirmeleri ve Türkleştirmeleridir. Bu makalenin konusu, birinci tarihî

olayın bir bakıma doğal sonucu olan ikinci tarihî olaydır. Türklerin Anadolu’yu fethetmeleri ve

Türkleştirmeleri, ilk Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey zamanında (1040-1063) başlamış olup,

1071 Malazgirt zaferinden sonra gittikçe hızlanmış ve Anadolu’da kurulan Türk Devletleri ve

Beylikleri zamanında da tamamlanmış ve gerçek hedefine ulaştırılmıştır. Bu arada geçen bu

 3-4 asırlık süre içinde, Türklerin “Diyâr-ı Rum” (Roma Ülkesi) adıyla andıkları Anadolu,

nüfus ve kültür yapısıyla tam bir Türk yurdu haline gelmiştir. Nitekim, Batı dünyasının tarih

yazarları, II. Haçlı seferi sırasında (1148) Türklerle dopdolu olarak gördükleri ve onların büyük bir gayretle savundukları Anadolu’ya, bundan böyle “Türkiye” (Turkhia, Turquia) demeye başlamışlardır. Batı dünyasının tescil etmiş olduğu bu tarihî gerçeği, Anadolu’nun eski

sahibi olan Bizans da 1176 Miryokefalon yenilgisinden sonra kabul etmek zorunda

 kalmıştır. Aynı şekilde, Batılı gezginler ve coğrafyacılar da XV. yüzyıldan itibaren

 Doğu Anadolu’ya “Türkmen Ülkesi” (Turcomanie, Turquemenie veya Turkomania)

 demek suretiyle bu gerçeği pekiştirmişlerdir.

•

rolü vardır. Burada hemen belirtelim ki, içinde yaşadığı coğrafyadan ayrılmayan

topluluklarda dil değiştirme olmadığı müddetçe, din değiştirme genellikle kimlik değişikliğine yol açmamaktadır. Meselâ Farslar, İslâm dinine girdikleri halde dillerini değiştirmedikleri için millî kimliklerini ve kültürlerini korumuşlardır. Halbuki, İslâm dinine giren Kuzey Afrika toplulukları, dillerini koruyama-

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 5

dıkları için millî kimliklerini kaybedip Araplaşmışlardır. Öte yandan, Orta Asya

dışına çıkan bazı Türk toplulukları için kimlik değiştirme, genellikle din değiştirme ile başlamıştır. Meselâ, Tabgaç Türkleri ile Tuna Bulgarlarında durum

tamamen böyle olmuştur. Bunlardan Tabgaç Türkleri Budizm’e girerek Çinlileşmiş1

, Tuna Bulgarları da Hıristiyanlık dinine girerek Slavlaşmıştır. Fakat, bu

hususta Türkiye Türklerinin durumu tam bir istisna teşkil eder ki, işte bizim de üzerinde durduğumuz asıl konu budur.

Anadolu’yu fethederek, burada yurt tutan Türkler, din ve medeniyet değiştirmiş olmalarına rağmen2

, dillerini değiştirmemişler ve onu korumasını bilmişlerdir. Aksi taktirde, anayurdun dışına çıkan diğer soydaşları gibi onların da,

millî kimliklerini ve kültürlerini korumaları mümkün olmayabilirdi. Çünkü,

Türkiye Türkleri, Fars ve Arap kültür coğrafyasından çoktan uzaklaşmış oldukları halde bile, dillerini Fars ve Arap kültürlerinin etkisinden tamamen kurtaramamışlardır.

Kanaatimizce, Anadolu’da Türk kimliğinin ve kültürünün korunmasında İslâm

dini de müspet bir rol oynamıştır. Çünkü, Anadolu bir Hıristiyan ülkesi idi. Burada Grek ve Roma kültürleriyle bütünleşmiş Hıristiyanlık dini hâkimdi. Eğer

Türkler İslâm dinine girmeden bu ülkeye gelmiş olsalardı, Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlara ve Orta Avrupa’ya inen soydaşları gibi Hıristiyanlaşmaları

kaçınılmaz olurdu. Öte yandan, İslâm dini, tamamlanmış ve son din olduğu

için bu dine giren topluluklarda, diğer semavî din mensuplarında olduğu gibi

yeni bir din ihtiyacı ve arayışı hiçbir zaman olmamıştır. Zira, Alman kökenli

Rus bilgini Barthold’un da tespit ettiği gibi, “tarihte İslâm dinine girip de, daha

sonra bu dini bırakarak başka bir dine geçen hiçbir topluluk görülmemiştir”3

. Bu tarihî

gerçeğin en açık örneğini, Anadolu’da yurt tutan Müslüman Türklerde görmek

mümkündür. Gerçekten de, eksik ve üstelik bozulmuş bir dinin mensupları

olan Anadolu yerli halkının, en mükemmel ve en son din olan İslâm dinine

mensup Türkleri din bakımından etkilemeleri hiçbir zaman söz konusu olmamıştır. Üstelik burada İslâm dini, tıpkı millîyet bilinci gibi, Türk kimliğini koruyucu bir rol üstlenmiştir. Böylece, Müslüman Türkler ile Hıristiyan yerli halkla-

1

 Tabgaç Türklerinin Çinlileşmelerinde kendi hükümdarlarının özel gayretleri olmuştur. Meselâ

onlar, Budizm’e girdikten sonra, anlaşılması ve anlatılması mümkün olmayan bir mantıkla

Türk kütlelerine kendi giyimlerini ve dillerini kullanmayı yasaklamışlardır. Bu durum ise,

Çinlileşmeyi bir hayli kolaylaştırmış ve hızlandırmıştır. (Çağatay-Tezcan, 1975-76: 251; Koca,

2003-a: II, 41, 179).

2

 Türkiye Türklerinin ataları olan Oğuzlar, X. yüzyıldan itibaren “Gök Tanrı” inancını terk edip,

İslâm dinine, “Atlı-Göçebe Türk medeniyeti”nden de çıkıp, İslâm medeniyeti dairesine girmişlerdir.

3

 Barthold, 1975: 96.

6 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

rın karışıp kaynaşması hiçbir zaman mümkün olmamıştır. Bundan dolayı,

Anadolu’da hem yerli halk, hem de Türk toplumu hemen hemen hiç karışmadan kültürlerini ve kimliklerini koruyarak, günümüze kadar gelmişlerdir.

Anadolu’nun coğrafî durumunun da, buradaki Türk varlığının yerleşmesinde ve

kökleşmesinde önemli bir katkısı bulunmaktadır. Bilindiği gibi, Anadolu’nun üç tarafı aşılması güç doğal engellerle, yani denizlerle çevrilidir. Tek çıkış noktası

olan boğazlar da, yerleşik bir medeniyete sahip olan Bizans Devleti tarafından

tutulmakta idi. Eğer burada Türklerin önüne denizler ile Bizans engeli çıkmamış olsaydı, onların boğazları kolayca aşıp, Balkanlara ve Avrupa’nın içine

doğru dağılarak, bu geniş ve kalabalık insan coğrafyası içinde kendilerini kaybetmeleri kaçınılmaz olurdu. Nitekim, Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlara ve

Orta Avrupa’ya inmiş olan Türklerin kaderi, hep Türklük dünyasından kopmakla sonuçlanmıştır4

. Özelikle, Bizans’ın üç asra yakın bir süre boğazları sıkıca elinde tutması, Türklüğün hayrına olmuştur. Bu engel, devamlı batıya akış

içinde olan Türk topluluklarının Anadolu’da yerleşmelerini ve kökleşmelerini

sağlamıştır. Çünkü, Anadolu’ya gelen Türklerin çoğunluğu, henüz konar-göçer

halde olup, bunların yerleşik hayata geçebilmeleri de belirli bir zamanı ve uygun şartları gerektirmekteydi.

Buraya kadar yapmış olduğumuz giriş mahiyetindeki genel tespitlerden

sonra, şimdi asıl konumuzu ele alabiliriz. Burada özellikle belirtelim ki, bu tarihî olayın birçok cephesi vardır. Biz burada, bu tarihî olayın sadece “siyasî, sosyal

ve kültür cephesi”ni değerlendireceğiz:

4

 Orta Asya dışına çıkıp, Hazar Denizi ile Karadeniz’in kuzeyindeki sahalara yayılan ve buradan da Orta Avrupa ve Balkanlara inen büyük Türk toplulukları şunlardır: Avrupa Hunları,

Avarlar, Sabarlar, Ogurlar (Oğuzlar), Onogurlar (On Oğuzlar), Kuturgurlar (Dokuz Oğuzlar)/Tuna Bulgarları, Uturgurlar (Otuz Oğuzlar)/Etil Bulgarları, Hazarlar, Peçenekler, Uzlar

(Oğuzlar), Kıpçaklar/Kumanlar.

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 7

1- “Coğrafyadan Vatana”

“Ülke kılıçla fethedilir, kalemle korunur”.

Yusuf Has Hâcib

“Bir millet için vatanını savunmak, aynı zamanda geçmişini,

bugününü ve geleceğini savunmak demektir”.

Gustave Le Bon

Tarihin en eski dönemlerinden beri sürekli batıya akış içinde olan Türk topluluklarının kaderi, Türk ordularının savaş meydanlarında kazanacakları başarıya bağlı olmuştur. Daima görevinin ve sorumluluğunun bilincinde olan Türk

başkomutanları da, tarihin akışını değiştiren ve Türklüğün kaderini tayin eden

büyük zaferler kazanmışlardır. Bunların en önemlileri, hiç şüphesiz,

Dandanakan (1040), Malazgirt (1071), Miryokefalon (1176) ve Dumlupınar (30

Ağustos Başkumandanlık) (1922) zaferleridir5

. Bilindiği gibi, Dandanakan zaferi,

Büyük Selçuklu Devletinin kuruluşunu sağlamış ve Türklüğün önüne de İslâm dünyasının hâkimiyetini açmıştır. Malazgirt zaferi ise, Anadolu’nun fethi ve Türk vatanı

haline gelmesi sonucunu doğurmuştur. Miryokefalon zaferi de, kurulan yeni vatanı

koruyarak, Türklerin bu ülkede kalıcı olmalarını sağlamıştır. Dumlupınar zaferi ise,

istilâya ve işgale uğramış olan Türk ata yurdu Anadolu’yu kurtarmış ve burada yeni

bir Türk devletinin kurulmasını sağlamıştır.

Bizim burada özellikle üzerinde duracağımız konu, Türklüğün kaderi bakımından Malazgirt ve Miryokefalon zaferlerinin ortaya çıkardığı tarihî sonuçlardır. Çünkü, Malazgirt zaferinden sonra gösterilen faaliyetlerle, diğer İslâm

toplulukları gibi Türklerin de bir süre “Diyâr-ı Rûm” adıyla andıkları Anadolu,

“Türkiye”, yani bir Türk vatanı haline getirilmiştir. Türk varlığının bu ülkedeki

kalıcı tescili de, Miryokefalon zaferiyle yaptırılmıştır.

1071 Malazgirt zaferiyle Bizans’ın ordusunu ve teşkilâtını tamamen çökertmiş olan Sultan Alp Arslan, savaş meydanında yapmış olduğu antlaşmanın

kısa bir süre sonra hükümsüz kalması üzerine, Selçuklu ve Türkmen beylerine

Anadolu’nun fethi emrini vermiştir6

. Bu emir üzerine başta hanedandan

Kutalmışoğulları (Süleyman-şâh ve Mansur kardeşler) olmak üzere birçok Selçuklu ve Türkmen beyi (Artuk, Tutak, Karatekin, Boldacı, Danişmend Gazi,

5

 Bu zaferlere, İstanbul’un fethini de eklemek gerekir. Çünkü bu büyük fetih, iki parça halinde

olan Türk yurdunu (Anadolu ve Rumeli) birleştirmiştir.

6

 Urfalı Mateos, 1987: 144; Zahîreddîn Nişâbûrî, 1332: 27 vd.

8 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

Mengücük Gazi), Anadolu’da kendilerine yeni hâkimiyet sahası olacak yerlere

doğru süratle ilerlemişlerdir. Öte yandan, arka arkaya yenilgiye uğrayan Bizans

kuvvetleri ise, bütün çabalarına rağmen, ne Türk beylerinin ilerlemesini ve ne

de Anadolu’nun fethini engelleyebilmiştir7

. Artık Anadolu, süratli bir şekilde el

ve sahip değiştirmeye başlamıştır. Bizans imparatorları ise, durduramadıkları

bu fetihler karşısında, Batı dünyasından yardım istemekten başka çare bulamamışlardır8

.

Burada özellikle belirtelim ki, Anadolu’daki bu fethin amacı, geçici bir istilâ

ve işgal değil; burada yeni bir Türk vatanı kurmaktı. Zira, Selçuklu Devletinin

temel unsuru olan Türkmenler (göçebe Oğuz Türkleri)9

 için İslâm ülkelerinin

hiçbir yeri uygun bir yurt olamamıştı. Türkmenler ile yerli Müslüman halklar

arasında aynı mekanı kullanmaktan veya paylaşamamaktan dolayı büyük bir

sıkıntı yaşanmakta idi. Selçuklu beyleri de, Türkmenlerin bu sıkıntısını giderebilmek ve yerli halkları rahatlatabilmek için yeni bir ülke daha fethetmek zorunda kaldılar10. Bu ülke de, tabiat ve iklim şartları bakımından Türk hayat tarzına en uygun görünen Anadolu olmuştur. Bu sırada Anadolu, tamamen Bizans’ın elinde bulunmaktaydı.

Türklerden önce, hem İranlılar (Persler, Sâsânîler) hem de Müslüman Araplar, Anadolu’nun büyük kısmını ele geçirmişlerdi. Hatta bu ülkeyi, uzun sayılabilecek bir süre de ellerinde tutmuşlardı. Fakat onların bu hâkimiyetleri,

Anadolu’nun ne etnik yapısı ve ne de kültür yapısı üzerinde hiçbir değişiklik

7

 Selçuklu ve Türkmen beyleri, Anadolu’nun fethine başladıklarında bu ülkeyi âdeta boşaltılmış

ve harap vaziyette, Bizans idaresini de derin bir siyasî bunalım içinde buldular. Bizans ordusunun direnişi de çok zayıftı. Hatta birçok yerde, hiçbir direniş hareketi bile yoktu. Anadolu’nun yerli halkı ise, Türkleri ne İranlılar gibi rakip bir millet, ne de Araplar gibi karşı bir dinin temsilcisi olarak görüyorlardı (Roux, 1995: 154). İnançlara ve kültürlere saygılı oldukları

için, birçok şehir ve kasaba halkı onlara kapılarını açmakta tereddüt etmiyordu. Öte yandan

Bizans idaresi, yıllarca uyguladığı yanlış dinî ve iktisadî politikalar yüzünden kendi halkının

desteğini tamamen yitirmiş bulunuyordu. Daha açık bir ifade ile söylememiz gerekirse, Bizans

idaresi, Anadolu’da öyle bir nefret uyandırmıştı ki, yerli halk bu idareye istemeyerek tahammül ediyordu (msl. Rumlar, Ermeniler, Süryaniler). Bu yüzden Anadolu’nun yerli halkından

Türk hâkimiyetine karşı hiçbir tepki gelmemiştir. Aksine, Anadolu’nun yerli halkı, âdil ve koruyucu Türk idaresinde; toprağa, adâlete, hürriyete, vergi muafiyetine, huzura ve emniyete

kavuşmuş olmaktan dolayı sevinmiştir. Burada şunu rahatça söyleyebiliriz ki, Türkler sadece

Anadolu’nun coğrafyasını değil, aynı zamanda yerli halkın gönlünü de fethetmişlerdir. (Koca,

2003-b: 29, 41; Nakracas, 2005: 34).

8

 Turan, 1971: 52 vd., 99; H. G. Wels, 1972: 204; Koca, 2003-b: 73.

9

 İslâm dünyasında Müslüman olan Oğuzlara, diğer soydaşlarından ayırt etmek için, Müslüman

Türk anlamında “Türkmen” denmiştir. Bundan böyle Türkmen adı gittikçe yaygınlık kazanarak, sonunda tamamen Oğuz adının yerini almıştır. X. yüzyılda başlayan bu değişim, XIII.

Türkiye Selçuklu sultanları, bir taraftan Anadolu’daki diğer Türk devletlerini

ve beyliklerini Selçuklu hâkimiyeti altında birleştirirken, diğer taraftan da Anadolu’nun doğal sınırları olan denizlere ulaşmaya çalışmışlardır. Daha doğrusu

onlar, sefer ve savaşlarını bu gayeye ulaşabilmek için daima birer vasıta yapmışlardır.

Sultan II. Kılıç Arslan (1155-1192), Anadolu’da Türk siyasî birliğinin önündeki en büyük engel olan Danişmendli Beyliklerini (Sivas şubesi: 1169; Kayseri

şubesi: 1175; Malatya şubesi: 1178) birer birer ortadan kaldırıp, topraklarını ilhak etmek suretiyle, bu hususta ilk ve en önemli başarıyı elde etmiştir20. Kılıç

Arslan’ın oğlu Sultan II. Süleyman-şâh ise (1196-1204), aynı gaye ile Erzurum

Saltuklu Beyliğine son vererek (1202), babasının faaliyetine devam etmiştir.

Türk birliğinin sağlandığı ölçüde Anadolu’nun emniyetinin artacağını ve savunmasının kolaylaşacağını çok iyi kavramış olan Sultan I. Alâeddîn Keykubâd

da (1220-1237), Erzincan Mengücük Beyliğini (1228), Erzurum Selçuklu Kolunu

(1230) ve Harput Sökmen Oğulları Beyliğini ortadan kaldırmak suretiyle (1234),

dedesi II. Kılıç Arslan’ın başlatmış olduğu faaliyeti, büyük ölçüde tamamlamış

ve gerçek hedefine ulaştırmıştır.

Türkiye Selçuklu sultanları, bu arada faaliyetlerinin öteki cephesini de ihmal etmemişlerdir. Onlar, devleti sarılmış bir kara devleti halinden kurtarabilmek ve doğal sınırları olan denizlere ulaştırabilmek için de, büyük gayret gös-

20 Sultan II. Kılıç Arslan’ın Miryokefalon zaferi ile Bizans’ın emeline son vermesi ve Danişmend

Beyliklerini ortadan kaldırıp topraklarını ilhak etmesi, Türklerin Anadolu’da geniş imar faaliyetinde bulunabilmeleri ve kalıcı eserler meydana getirebilmeleri için uygun bir ortam yaratmıştır. Çünkü, Sultan II. Kılıç Arslan’ın bu başarıları, Anadolu’yu siyasî istikrara kavuşturmuş

olup, bu da medenî faaliyetlere girişilmesine imkân ve fırsat vermiştir. (Bu husus ileride tekrar

ele alınacaktır).

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 15

termişlerdir. Bu hususta yine ilk teşebbüste bulunan Türkiye Selçuklu hükümdarı, Sultan II. Kılıç Arslan’dır. II. Kılıç Arslan, bir taraftan komutanlarını

(Atabeg21, Sami) Ege bölgesinin fethine gönderirken, diğer taraftan bizzat kendisi, Antalya’yı fethetmek suretiyle devletin sınırlarını Akdeniz’e ulaştırmak

istemişse de, bu teşebbüsünde başarılı olamamıştır. Kılıç Arslan’ın oğlu Süleyman-şâh (II.), meliklik zamanında Tokat’tan hareket edip, Samsun ve çevresini

fethederek, babasının politikasını kuzeyde başarıya ulaştırmıştır. Fakat, Süleyman-şâh’ın Türkiye Selçuklu tahtını ele geçirmek üzere bölgeden ayrılmasından

sonra (1196), bu sahil şehri elden çıkmıştır. Buna rağmen, Samsun’un kenarında

oluşmuş olan Türk kolonisi, şehir tekrar Türkler tarafından alınıncaya kadar

varlığını korumuştur.

Devleti sarılmış olmaktan kurtarıp, doğal sınırlarına ulaştırma faaliyetinde

ilk önemli ve kalıcı başarıyı elde eden Türkiye Selçuklu hükümdarı ise, Sultan I.

Gıyâseddîn Keyhüsrev’dir (1204-1211). Keyhüsrev, 1207 yılında Antalya şehrini

sürekli ve ısrarlı bir kuşatma sonucunda ele geçirerek, devleti doğal sınırlarına

ulaştırmada ilk önemli ve büyük adımı atmıştır. Fakat, Keyhüsrev’in yerini alan

oğlu Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un saltanatının ilk yıllarında, Türkiye Selçuklu Devletinin içinde bulunduğu otorite bunalımından yararlanan Antalya Rumları, Kıbrıs Franklarıyla birleşip, kanlı bir gece baskınıyla şehirdeki Türk hâkimiyetine son vermişlerdir. Kısa sürede iç meselesini halleden Keykâvus (1211-

1220), önce Sinop’u fethetmek (1214) ve sonra da Antalya’yı geri almak (1216)

suretiyle devletin sınırlarını, bir daha değişmemek üzere kuzeyde ve güneyde

denizlere ulaştırmıştır. Antalya’da kurduğu bir deniz filosunu, diğer Akdeniz

sahillerini ele geçirmek için değerlendiren Sultan I. Alâeddîn Keykubâd da,

Kalonoros (Alâ’îyye=Alanya) ve Alara kalelerini fethederek (1223), babası

Keyhüsrev’in ve kardeşi Keykâvus’un faaliyetlerini tamamlamış, Türkiye Selçuklu Devletini en geniş sınırlarına kavuşturmuştur. Türkiye Selçuklu Devleti,

Alâeddîn Keykubâd zamanında (1220-1237), artık siyasî bütünlüğünü büyük

ölçüde sağlamış olup, sınırları da kuzeyde, güneyde ve doğuda bugünkü Türkiye Cumhuriyeti’nin sınırlarına ulaşmış bulunuyordu.

Türkiye Selçuklu Devleti, Sultan Alâeddîn Keykubâd’dan sonra, daha önce

batıdan (Haçlılar ve Bizans) olduğu gibi, doğudan da büyük bir istilâ hareketine maruz kaldı. Bu, Moğol istilâsı idi. Bu sırada Türkiye Selçuklu tahtında bulu-

21 1177 yılında, Sultan II. Kılıç Arslan’ın emri ile harekete geçen Atabeg, Menderes nehri boyunca

ilerleyerek, Adalar Denizine (Ege) ulaşmıştır. Atabeg, bu başarısının sembolü olarak, buradan

Kılıç Arslan’a götürmek üzere yanına “deniz suyu, kum ve kayık küreği” almıştır. Fakat o, geri dönerken Bizans ordusunun pususuna düşmüş ve yapılan çarpışmada hayatını kaybetmiştir

(Niketas, 1995: 133 vd.).

16 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

nan Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1237-1246), Moğollar karşısında kuvvetli

bir mücadele iradesi ortaya koyamadı. 1243 yılında, Erzincan’ın Kösedağ yöresinde yapılan savaşta Moğollara, utanç verici bir şekilde yenildi ve kaçtı22. Bu

olay, tarihin mazur görebileceği bir hata değildi; bütün ülke acı, utanç ve nefret

dalgalarıyla çalkalandı. Türkiye Selçuklu Devleti de bir daha kurtulmamak üzere Moğol hâkimiyeti altına girdi. Devrin kaynağı Aksarayî’nin ifadesi ile Türkiye Selçuklu Devletinde korkunç bir “çöküş, feryat ve zillet” devri başladı23. Bu

karanlık devir, Türkiye Selçuklu iktidarının kendi içindeki tükenişine kadar

devam etti (1308). Türkiye Selçuklu Devletinin bu hazin çöküşünün arifesinde,

Türklüğün yaşama azmi ve var olma iradesi, yeni devletler ve beylikler şeklinde tekrar tecelli etti. Daha açık bir ifade ile söylememiz gerekirse, çöken Türkiye

Selçuklu Devletinin varisi ve devamı olarak Anadolu’da 20 kadar Türk beyliği

birden kuruldu24. Böylece Türklüğün yıldızı tekrar parladı.

Anadolu Türk Beyliklerinin Türk tarihinde oynadıkları en önemli rol şudur: Türkiye Selçuklu sultanları Ege, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde bazı

yerleri fethedememişlerdi. Özellikle Türkiye Selçuklu Devletinin batı, kuzey ve

güney uçlarında kurulan Türk Beylikleri, bu yerleri alarak, Anadolu’nun fethini

tamamlamışlardır. Böylece, Türkiye Selçukluları ile başlayan Anadolu’yu Türkleştirme ve Türk vatanı haline getirme faaliyeti, Beylikler devrinde Ege, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerindeki henüz alınamamış yerlerin de fethi ile büyük ölçüde hedefine ulaştırılmıştır. Yine Türkiye Selçukluları zamanında İç Anadolu’da toplanmış olan Türk

nüfusu, Anadolu Türk Beylikleri vasıtasıyla sahil bölgelerine yayılmıştır. Bunun doğal

22 İlk Selçuklu sultanlarının Haçlı ve Bizans orduları karşısında vatan savunmasında gösterdikleri azim ve irade ile Keyhüsrev’in Moğol orduları karşısındaki utanç verici yenilgisini ve kaçışını karşılaştıracak olursak, bu tabloda kahramanlığın ve cesaretin yerini korkaklığın, vatanseverliğin yerini de ihanetin almış olduğunu görürüz.

23 Bu dönemde, dinamik Türk toplum yapısı ve Türklerin kuvvetli devlet anlayışları sayesinde

Türkiye Selçuklu Devletinin iktisadî ve kültürel gelişmesi durmamış ise de, liyakatsiz sultanlar

ve Moğollarla işbirliği halinde olan İran kökenli devlet adamlarının manevî düşüklüğü ve ihtirasları yüzünden Selçuklu iktidarı günden güne zayıflamış ve sonunda tarihî fonksiyonunu

tamamen yitirmiştir. Öte yandan bu dönemde Moğol istilâ ve işgalinin yarattığı bunalımı gidermek veya azaltmak için Mevlâna yüksek tabakaya, Hacı Bektaş Velî orta tabakaya, Yunus

Emre de geniş halk kütlelerine rehberlik etmek suretiyle müspet rol oynamışlardır.

24 Bu Türk beyliklerinin adları şunlardır: Karamanoğulları Beyliği (Ermenek, Karaman, Konya),

Denizli/Lâdik Beyleri (İnançoğulları), Çobanoğulları (Kastamonu), Eşrefoğulları (Beyşehir),

Hamidoğulları Beyliği (Isparta, Eğridir), Sâhib Ata Oğulları (Afyonkarahisar), Alâ’iyye (Alanya) Beyleri, Germiyân Beyliği (Kütahya), Karesi Beyliği (Balıkesir), Saruhanoğulları Beyliği

(Manisa), Aydınoğulları Beyliği (Birgi, İzmir, Tire, Ödemiş, Selçuk), Menteşe Beyliği (Fethiye,

Muğla, Balat), Candaroğulları Beyliği (Kastamonu, Sinop), Pervaneoğulları (Sinop), Eratnalılar

(Sivas), Kadı Burhaneddîn Ahmed Hükümeti (Sivas), Taceddinoğulları (Niksar), Dulkadir

Beyliği (Elbistan, Maraş), Ramazanoğulları Beyliği (Adana).

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 17

sonucu olarak da, Türk nüfusu ve Türk kültürü, Anadolu’nun her yerinde hâkim ve

üstün duruma gelmiştir.

Anadolu Türk Beylikleri devri, Batı Anadolu’nun fethini ve Türkleştirme

faaliyetini tamamlama bakımından Türklüğün ne kadar lehine ve hayrına olduysa, siyasî bakımdan da o kadar Türklüğün aleyhine ve zararına olmuştur.

Çünkü, Beylikler döneminde siyasî bütünlüğünü kaybetmiş olan Anadolu, 20

civarında parçaya bölünmüştür. Bu, hiç şüphesiz, istilâlara açık bir ülke olan

Anadolu için çok tehlikeli bir durum idi. Üstelik Anadolu’nun bu haliyle korunması ve savunulması da son derece güçtü. Buradaki siyasî varlığın devamı,

ancak siyasî bütünlüğün sağlanması ile mümkün olabilirdi. Batı Anadolu’da

sağlam ve güçlü bir beylik kurmuş olan Osmanlı beyleri, bu tehlikeli durumu

anlamakta ve kavramakta geç kalmamışlardır. Onlar, bir taraftan batıda önemli

fetihler gerçekleştirmek suretiyle devletlerini devamlı büyütürlerken, diğer taraftan da Türk Beyliklerini birer birer ortadan kaldırıp, topraklarını ilhak etmek

suretiyle Anadolu’yu Osmanlı Devletinin hâkimiyeti altında birleştirmişlerdir25

.

Bundan sonra Anadolu’nun siyasî bütünlüğü ve birliği, hiç bozulmadan günümüze kadar korunup gelmiştir.

Bu konuya son vermeden önce, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türklerinin,

özellikle Doğu ve Güney-Doğu Anadolu’nun Türleşmesinde oynadıkları rolden

kısaca söz etmeliyiz. Çünkü, Anadolu’nun batı, kuzey ve güney uçlarında kurulan Türk Beyliklerinin bu bölgelerin Türkleşmesinde oynadıkları rolün bir benzerini, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkleri de Doğu ve Güney-Doğu Anadolu

bölgelerinde oynamışlardır.

İran ve Irak’a hâkim Moğol İlhanlı Devletinin XIV. yüzyılın içinde parçalanıp dağılması üzerine, Doğu ve Güney-Doğu Anadolu’da iki Türk devleti birden tarih sahnesine çıkmıştır. Bunlardan biri Karakoyunlular, diğeri ise

Akkoyunlular Devletidir. Karakoyunlular, Van gölü kıyısındaki Erciş’i kendilerine merkez edinip, Erzurum-Musul arasındaki sahalara, yani Anadolu’nun

doğu uçlarına yerleşmişlerdir. Akkoyunlular da Diyarbakır merkez olmak üzere Güney-Doğu Anadolu bölgesinde yurt tutmuşlardır.

25 Osmanlı hükümdarlarından Orhan Beyin Karesi Beyliğini ortadan kaldırmasıyla başlayan

Anadolu’da Osmanlı hâkimiyeti altında Türk birliğini kurma ve Anadolu’nun siyasî bütünlüğünü sağlama faaliyeti, Sultan I. Murad, Yıldırım Bayezid, Mehmed Çelebi ve Sultan II. Murad

zamanında devam etmiş, özellikle Fatih Sultan Mehmed ve Yavuz Sultan Selim zamanında

büyük ölçüde tamamlanmıştır. Bu faaliyet, Sultan I. Ahmed’in saltanatı zamanında (1603-1617)

son olarak Ramazanoğulları beylerine ait toprakların ilhak edilmesiyle gerçek hedefine ulaştırılmıştır (1608).

18 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

Tamamen Oğuz (Türkmen) boylarına dayanan Karakoyunlu ve Akkoyunlu

Devletleri, Doğu ve Güney-Doğu Anadolu bölgelerinde, daha önce Dilmaç veya

Toğan Arslan Oğulları, Yınal Oğulları, Danişmendliler, Saltuklular, Artuklular,

Ahlatşâhlar ve Selçuklular tarafından başlatılmış olan Türkleştirmeyi, XV. yüzyıl içinde tamamlayarak, bu faaliyeti gerçek hedefine ulaştırmışlardır. Özellikle

Akkoyunlular, kendilerinden önce hiçbir devlet ve kavim tarafından erişilememiş olan Dersim dağlık yöresine girmişler ve yöreye kuvvetlice yerleşip, buradaki yerli halka hâkimiyetlerini tanıtmışlardır. Ayrıca, Akkoyunlulara bağlı

Harbendelü Türkmen oymakları da, ilk defa Malatya, Dersim ve Çemişkezek

yöresinde yurt tutarak, yörenin Türkleştirmesinde başlıca rol oynamışlardır.

Harbendelü oymaklarının bir kısmı, daha sonra batıya göç edip, Batı Anadolu’ya yerleşmişlerdir. Bugünkü bir zeybek türküsü ve oyunu olan “Harmandalı”,

hâlâ Harbendelü oymaklarının bir hatırası olarak Batı Anadolu’da zevkle söylenmekte ve oynanmaktadır26

.

Akkoyunluların Doğu ve Güney-Doğu Anadolu bölgelerinde kuvvetlice

yerleşmeleri ve kalıcı kültür eserleri meydana getirmeleri sonucunda, Batılı

gezginler ile Batılı ve Osmanlı coğrafyacıları, Doğu Anadolu bölgesine “Türkmen Ülkesi” adını vermişlerdir27. Zira Türkmenler, XV. yüzyılda, bölgede nüfus

ve kültür hâkimiyetlerini tamamen sağlamış bulunuyorlardı. Meselâ, Türkmenlerin eski yurtlarında, Oğuz-Kıpçak mücadelesi sonucunda (SirDerya/Seyhun/ İnci nehri çevresi) çekirdeği atılmış olan ünlü Dede Korkut Destanları, ilk fetihler sırasında Anadolu’ya getirildiği gibi, buradaki mücadeleler

sonucunda da oluşum safhasını tamamlamış ve bir Türk aydını tarafından yazıya geçirilmiştir. Hatta bu destanlar, XV.-XVI. yüzyıllarda, Kuzey-Doğu Anadolu bölgesindeki Türkmenler arasında canlı olarak yaşamakta olup, halk bilgeleri ve ozanlar tarafından bayramlarda, düğünlerde, şenliklerde (festival) ve

gece sohbetlerinde dile getirilmekteydi.

XV. yüzyılın ikinci yarısından sonra, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın Karakoyunlu hükümdarı Cihângîr’i yenip, devletin merkezini Diyarbakır’dan Tebriz’e taşıması, bölgeden çok miktarda Türkmen’in İran’a göçmesine

26 Sümer, 1959: 14; Gündüz, 1997: 75.

27 Pauthier, 1865: 35, 36 “Cette contrée de l’Asie Mineure, ainsi appelée du nom des Turkomans,

tribus turques qui la conquirent vers le milieu du onziéme siécle” (=XI. yüzyılın ortalarına

doğru Türk boylarının fethettiği Küçük Asya, artık Türkmen Ülkesi diye adlandırılmıştır).

Moule ve Pelliot, 1938: 20; Baykara, 1976: 61 vdd.; Baykara, 1988: 26, 78, 145-150, 154, 156-157;

Koca, 2003: 54. Doğu Anadolu bölgesine Batı kaynaklarında “Turcomanie”, Turquemenie veya

Turkomania” (Türkmen Ülkesi). Türk kaynaklarında da “Bilâd-ı Türkmen” veya “Diyâr-ı

Türkmen” (Türkmen Ülkesi) denmiştir.

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 19

sebep olmuştur. Fakat bu olumsuz durum, bölgeye “Türkmen Ülkesi” olma vasfını kaybettirememiştir28. Zira, Kuzey-Doğu Anadolu bölgesi XX. yüzyılda bile

hâlâ “Türkmen Ülkesi” adıyla anılmaktaydı.

Türk kökenli bir aileden gelen Şâh İsmail’in Türkmen kütlelerine dayanarak, XVI. yüzyılın başlarında, Doğu Anadolu ve İran’a hâkim Akkoyunlular

Devletini yıkarak Safevî Devletini kurması, Anadolu Türklüğü için tam bir felâket olmuştur29. Zira, mezhep ideolojisine dayanan bu devlet, Türkmen kütleleri için daima bir cazibe merkezi olmuştur. Dolayısıyla, bu zamana kadar

İran’dan Anadolu’ya olan Türk göçleri, birden yön ve yer değiştirmiştir. Şâh

İsmail’in yoğun mezhep propagandaları sonucunda, sadece Doğu Anadolu’dan

değil, Batı Anadolu’dan da, özellikle Teke (Antalya) ve Menteşe (Muğla) ellerinden birçok Türkmen kütlesi İran’a göç etmiştir. Bu durum, özellikle Doğu

Anadolu’daki Türk nüfusunu azaltmış ve zayıflatmıştır30. Daha da kötüsü, Şiîlik inancı, İran’ı âdeta bir “demirperde” ülkesi haline getirmiştir. Bu yüzden,

Anadolu Türklüğü ile İran ve Türkistan Türklüğü arasındaki kültür alış-verişi

en az dereceye düşmüştür. Buna rağmen, “Şiîlik demirperdesi”, Azerbaycan

Türkleri arasından çıkmış olan “Âşık Garib, Kerem ile Aslı, Arzu ile Kanber”

gibi halk hikâyelerinin Anadolu’da yayılmasına ve XVII. yüzyıldaki ünlü Celâlîlerden biri olan “Köroğlu”nun da İran ve Türkmenistan Türklerinin millî destan kahramanları olmasına engel olamamıştır31

.

Akkoyunlu Türkmen Devletinin merkezini İran’a alması ve bunun arkasında da İran’da mezhep ideolojine dayanan Safevî Devletinin kurulması, Doğu

ve Güney-Doğu Türklüğünü nüfus bakımından zayıflatmışsa da bölgedeki

Türk varlığını tamamen ortadan kaldıramamıştır. Bölgede kökleşmiş olan Türk

varlığı Memlûklu ve Osmanlı hâkimiyeti dönemlerinde de kuvvetli bir şekilde

28 Sümer, 1959: 14.

29 İran, Şâh İsmail’den itibaren 1925 yılına kadar hep Türk hanedanları (Safevî, Afşar, Kaçar)

tarafından idare edilmiştir. İran’da, Farsların devlet kuramaması, aksine Türklerin devlet

kurması, Anadolu Türklüğünün tamamen aleyhine olmuştur. Zira, Şiîlik örtüsü altında Fars

kültürü, bu ülkede Türk dilini yok edemediyse de, Türklerin duygu ve inançlarını büyük ölçüde değiştirmiştir. Onları, âdeta Türkçe konuşan Farslar haline getirmiştir. Daha da kötüsü,

onların Anadolu’ya olan göçlerini tamamen durdurmuştur. Üstelik, yazı dilinde İran ile Anadolu Türkleri arasındaki birliği ve bağı da koparmıştır. İran’daki Türk hanedanlarının zararları

bununla da sınırlı kalmamıştır. Onlar, özellikle Orta Asya Türkleri ile Anadolu Türkleri arasına âdeta bir demir perde çekerek, kültür ve nüfus akışını daima engellemişlerdir. Osmanlı

Devleti, çok uğraşmasına rağmen bu İran engelini ortadan kaldırıp, Orta Asya yolunu açamamıştır. Kanaatimizce Osmanlı Devleti, batıda heba ettiği büyük gücünü doğuda kullanmış olsaydı, Türklüğün bugünkü durumu tamamen başka olabilirdi.

30 Bu hususta geniş bilgi için bkz. F. Sümer, Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1976.

31 Sümer, 1993: IV, 10.

20 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

kendisini hissettirmiştir. Bu durumu Memlûklu ve Osmanlı dönemlerinin kaynakları açıkça ortaya koymaktadır. Meselâ, Urfa’nın kuzey doğusundaki yöreler Oğuzların “Döğer” oymakları tarafından yoğun bir şekilde iskân edilmiştir

ki, Memlûkler devrinde bu yerler onların kendi boy adlarıyla, yani “Döğerlü”

adıyla anılmaktaydı32. Ayrıca bu yöreye “Bayındır, Kınık, Beydili ve Afşar” gibi

Oğuz boylarından da bir çok oymak daha gelip yerleşmiştir. Tarihçi Naima’nın

verdiği bilgiye göre de, Osmanlı devrinde Diyarbakır ile Halep arasındaki en

güzel yaylaklar, tamamen “Beydili” oymakları tarafından tutulmuştur33

.

Doğu ve Güney-Doğu Anadolu bölgesindeki Türk topluluklarının yerleşmesini ve Türk kültürünün hâkimiyetini, yine bölgedeki tarihî yer adları da

dolaylı olarak desteklemektedir. Meselâ, bu bölgelerde “Türkmen veya Türkân”

(Diyarbakır), “Karkın-dere” (Diyarbakır), “Karakeçi” (Siverek), “Kanlı-avşar” (Urfa), “Döğer” (Urfa), “Salur” (Karacadağ), “Kınık” (Ahlat), “Türkmen-deresi”

(Mardin) “Harezmî veya Harezm” (Mardin, Urfa), “Çekil/Çiğil” (Diyarbakır), “Halaç” (Van), “Çarugî/Çaruklu” (Diyarbakır), “Kanglı Madrabı” ve “Bismil/Basmıl”

(Diyarbakır) gibi Oğuz boylarının ve Türk topluluklarının adını taşıyan bir çok

yer ismi bulunmaktadır34. Türk kültürünün hatırasını üzerinde taşıyan bu yer

adları, bölgedeki bugünkü Türk etnik yapısının da hâlâ en açık delillerini oluşturmaktadır. Ayrıca, ilk Türkmen Beyliklerinin kurulmasından itibaren kaynaklarda geçen “Koçhisar, Yarukiyye35, Sökmen-âbâd, Akça-kale, Alıncak, Akça-hisar,

Sürmeli, Viranşehir veya Örenşehir, Ovacık, Karahan, Kara-taş, Gölcük, Bademlü (Ergani), Ak-ziyaret, Şeyh Künbedi, Karçuk” gibi köy ve kasaba adları, “Tarman dağı,

Aladağ, Gümüş-tepe, Bulanık Dere, Balıklı Göl, Karaman Suyu (Ab-ı Karaman=Batman Suyu), Murat, Aksu, Türkmen-deresi, Esen Dere” gibi dağ, göl ve

akarsu adları ile “Karaca-dağ, Sultan Yaylak, Uyku Pınarı, Ağa Deve, Ak-kaya Bingöl, Pamuklu, Akma-taş, Kara-köprü, Karaman köprüsü (cisr Karaman), Karamağara, Demir-köprü, Devegeçidi, Deveboynu” gibi Türkçe ve Türkçeleşmiş yöre

ve mevki adları da Doğu ve Güney-Doğu Anadolu bölgelerindeki Türkleşmeye

bütün yönleriyle tanıklık etmektedir36

.

32 Sümer, 1972: 254.

33 Sümer, 1972: 299, 302 vd.

34 Gökalp, 2007: 623 vd., 626, 633; Sezen, 2006; Turan, 1973, 128. “Salur, Çaruklu, Kanglı, Halaç,

Çiğil ve Basmıl” gibi Oğuz boyları ve Türk toplulukları, Harezmşâhlar hükümdarı Celâleddîn

Mengüberti ile Doğu Anadolu’ya gelip yerleşmişlerdir.

35

 “Yarukiyye”, Selçuklu devrinin ünlü Türkmen beyi Artuk’un oğullarından Alp Yaruk adına

izafeten kurulmuş bir kasabadır.

36 Turan, 1973: 129, 239 vd.

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 21

Güney-Doğu Anadolu bölgesindeki bu kuvvetli Türk kimliği ve kültürü,

daha sonraki dönemlerde kısmen de olsa kendisini koruyamamıştır. Bölgedeki

Oğuz boylarına ve Türk topluluklarına mensup bazı bölükler, zamanla dillerini

ve kimliklerini yitirmiştir. Meselâ, büyük Türk sosyologu Ziya Gökalp’in tespitlerine göre, Diyarbakır’ın Karacadağ yöresinde oturan “Türkân” aşiretinin bütün fertleri Oğuzların “Beydili” boyuna mensup olduklarını bilmelerine rağmen,

bunlar zamanla kendi dillerini unutmuş olup, bugün Kürtçe konuşmaktadırlar.

Siverek’teki “Karakeçi” aşireti de Osmanlı Devletini kuran “Kayı boyu” ile akraba

olduğu halde, bu Türkmen kütlesi de Türkçe’yi unutmuştur. Aynı şekilde Urfa

yöresindeki “Döğer ve Beydili” oymakları da kendi dillerini kaybetmişlerdir.

Halbuki, Suriye’nin Carablus ve Rakka kentlerinde yaşayan “Döğer ve Beydili

oymakları” kendi dilleri olan Türkçe’yi korumuştur. Yine Siverek’teki “Bucak

aşireti” de Türkçe’yi unutmuş durumdadır. Bu aşiretin Suriye’nin Lazkiye kentine bağlı “Bucak ve Bayır” kasabalarındaki akrabaları ise, hâlâ Türkçe konuşmaktadır37. Bu hususta yapılacak geniş bir araştırma, hiç kuşkusuz bu örnekleri

daha da artıracaktır. Böyle bir araştırma da, tarihî gerçekleri ortaya çıkarmak

için sadece ilmî değil, aynı zamanda millî bir görev olacaktır.

2.Türklerin Anadolu’ya Yerleşmeleri ve Nüfus Hâkimiyetini Sağlamaları

“Bir iklimin (ülke) manzarası,

mimarisi ve halkı arasında halis

ve tam bir ahenk mevcutsa, orada

gözlere bir vatan tablosu görülür”.

Yahya Kemal Beyatlı

Türkler Anadolu’ya gelmeden önce, özellikle Roma ve Bizans dönemlerinde, bu ülkede pek çok şehir ve kasaba vardı. Fakat, bu şehirlerin ve kasabaların

birçoğu, askerî garnizon özelliğinde idi. Daha doğrusu, bu şehirler ve kasabalar, başlangıçta birer askerî garnizon (castron=kale-kent) olarak kurulmuşlardı.

Bu özelliklerini de sonuna kadar korumuşlardır. Dolayısıyla bunların hiçbiri

gerçek anlamda bir şehir değildi. Meselâ Afyon (Karahisar-ı Sahib veya

Karahisar-ı Devle), Sivrihisar (Seferihisar)38

, İncehisar39, Şebinkarahisar (Karahisarı Kögonya veya Şapın Karahisar)40

, Hasankeyf, Adıyaman, Harput gibi şehirler ve

37 Gökalp, 2007: 623 vd.

38 Bugün Eskişehir iline bağlı Sivrihisar ilçesi.

39 Bugün Afyon iline bağlı İncehisar ilçesi.

40 Bu gün Anadolu’da “karahisar” adıyla Selçuklu devrinden kalma daha birçok kale-kent bulunmaktadır. Bunların adları şöyledir: “Karahisar-ı Behramşâh” (Bugün Yozgat ili Akdağmadeni ilçesine bağlı Karamağara köyü). “Karahisar-ı Yavaş veya Nevas” (Bugün Konya ili Karapınar ilçesine bağlı Karahisar köyü). “Karahisar-ı Demirlü” (Bugün Çorum ili Alaca ilçesine

22 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

kasabalar, başlangıçta birer kale-kent olarak kurulmuş ve içine garnizon yerleştirilmiş yerler idi. Türkler, askerî garnizon olarak kurulmuş bu yerleri, bazen

yarı Türkçe “karahisar”, bazen de tamamen Arapça “hısn (kale, korunan yer)”

sözüyle anmışlardır. Meselâ, diğer Müslümanlar gibi Türkler de Hasankeyf’e

“Hısn-ı Keyfâ”, (Keyfâ kalesi), Adıyaman’a “Hısn-ı Mansur” (Mansur kalesi),

Harput’a da “Hısn-ı Ziyad” (Ziyad kalesi) demişlerdir.

Burada özellikle belirtmeliyiz ki, Bizans’ın “castron” dediği “kale-kent”lere,

Türklerin “karahisar” demiş olmaları, bir tesadüf sonucu değildir. Bu, tamamen

Türk kültürüne uygun bir şekilde ve bilinçli olarak yapılmış bir isimlendirmedir. Çünkü, Türklerin anlayışına göre, bu yerler, hâkimiyeti ve gücü temsil etmekteydi. Türkçe’de hâkimiyeti ve gücü ifade eden kavram da “kara” idi41. Meselâ Karahanlılar Devletinde “han” unvanının başına “illig (devlet sahibi), buğra, kılıç, arslan” şeklinde kelimeler getirilip, “İllig Han, Buğra Han, Kılıç Han,

Arslan Han” unvanları yapıldığı gibi, “güç, kuvvet, kudret” anlamında “kara”

sıfatı da getirilerek “Kara Han” unvanı da yapılmıştır. Bu duruma göre, “Kara

Han”, güçlü, kuvvetli, kudretli hükümdar demektir. Türk kültürünün “karakış”

(kışın en soğuk zamanı), “karasu” (kaynağı bol ve gür olan su), “karabuğra”42

,

“karatoprak”, “karabasan” (ağırlık, kâbus), “karasevda”, “karabelâ” gibi kelimeleri

de hep aynı anlayışla söylenmiştir43. Tıpkı bu örneklerde olduğu gibi, Selçuklu

devri Türk’ü de, Anadolu’da Bizans’tan aldığı veya kendisinin inşa ettiği kalekentlere de, “karahisar” (kuvvetli kale) adını vermiştir. Bu da gösteriyor ki,

Türkler, tâ başından itibaren Anadolu’daki Bizans kültürünü tamamen silip,

kendi kültürlerini hâkim kılmak istemişlerdir.

Anadolu’da, Roma ve Bizans dönemlerinde genellikle askerî garnizon olarak kurulmuş olan yerlerin şehirlere dönüştürülmesi44, eski şehirlerin gelişti-

bağlı Kalehisar köyü). “Karahisar-ı Teke (Bugün Antalya ili Serik ilçesine bağlı Yanköy).

“Karahisar-ı Develi” (Bugün Kayseri iline bağlı Yeşilhisar ilçesi). “Karahisar-ı Osmancık” (Bugün Çorum iline bağlı Osmancık ilçesi). “Hamam Karahisar” (Bugün Eskişehir ili Sivrihisar ilçesine bağlı Hamam Karahisar köyü).

41 “Kara” sözünün Türk kültüründe “güç ve kuvvet”ten başka birçok anlamı daha bulunmaktadır. Meselâ, Türkler, kuzeyi “kara” kelimesiyle ifade etmişlerdir. “Karayel” (kuzey batıdan

esen rüzgâr), “kara deniz” (kuzeyde bulunan deniz) gibi. Eski Türkler, idarecileri, yani beyleri

“ak bodun” olarak vasıflandırırken, halka da “kara bodun” demişlerdir. Onlar, ayrıca, mezara

da “karayer” adını vermişlerdir.

42 Türkler, büyük ve güçlü mancınıklara “karabuğra” adını vermişlerdir.

43 Bugün Anadolu’da “kara” kelimesi ile yapılmış 1039 adet köy ismi bulunmaktadır ki, bunların

büyük bir kısmı “güç, kuvvet, kudret” anlamını ifade etmektedir. (Köylerimiz, 1982: 310-333).

44 XIV. yüzyıl şairlerinden Erzurumlu Mustafa Darir, Türklerin Anadolu’daki kale-kentleri geliştirip şehre dönüştürmelerini, yaptığı bir benzetmede şöyle belirtmiştir: “-Söylemişdür Darir

Türki dilin. –Sec’ini (kafiye) Şi’rine şi’ar (alâmet, işaret) itmiş. –Tercüme kıldı ne ziyan itti. –Bir

hısn kal’a-y-ıdı şar (şehir) itmiş”.

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 23

rilmesi ve birçok yeni yerleşim yerinin kurulması gibi faaliyetler, özellikle Türklerin bu ülkeyi fethetmelerinden ve buraya yerleşmelerinden sonra Türkler tarafından gerçekleştirilmiştir.

Bilindiği gibi, Türkler, Malazgirt zaferinden sonra 15-20 yıl gibi kısa bir süre içinde Anadolu’nun büyük bir kısmını fethetmişlerdir. Fakat, mesele Anadolu’yu fethetmekle bitmemiştir. Zira, bir ülkede hâkimiyetin kalıcı ve devamlı olabilmesi için sadece askerî güç ve üstünlük yeterli olmamaktadır; aynı zamanda iyi işleyen

idarî teşkilâtlar kurmak, yerleşmek ve kalıcı kültür eserleri meydana getirmek de gerekmektedir. Bunun için Türkler, Anadolu’nun İznik, Konya, İzmir, Kayseri, Çankırı, Sivas, Niksar, Tokat, Malatya, Erzincan, Divriği, Şebinkarahisar, Erzurum,

Bayburt, Ahlat, Harput, Bitlis, Diyarbakır, Mardin, Hasankeyf, Silvan gibi şehirlerinde ilk devletlerini ve beyliklerini kurup, idarelerini oluştururlarken, aynı

şehirlerde yerleşmeye, şehir hayatına geçmeye ve kalıcı kültür eserlerini meydana getirmeye de başlamışlardır.

Türkler, Anadolu’ya hem konar-göçer topluluklar halinde, hem de yerleşik

hayata geçmiş ve şehir kültürüne sahip insanlar olarak gelmişlerdir45. Yerleşik

hayata geçmiş unsurlar, genellikle ele geçirilen eski şehirlerin hemen yanı başlarında yerleşerek, önceki hayatlarındaki mesleklerini ve faaliyetlerini sürdürmeye çalışmışlardır. Konar-göçer unsurlar ise, genellikle hayat tarzlarına uygun

gördükleri sahalara, yani yaylalara, vadilere, otlaklara ve sulak ovalara, dere46

ve orman kenarlarına yerleşmişlerdir. Bunlar da, önceki hayatlarındaki geçim

vasıtaları olan besiciliğe devam etmişlerdir.

Bilindiği gibi, Selçuklu beyleri, Türkiye Selçuklu Devletini İznik merkez

olmak üzere Kuzey-Batı ve İç Anadolu’da kurmuşlardır. Dolayısıyla Türklerin

Anadolu’da ilk yerleştikleri şehirlerin başında İznik gelmekteydi. Fakat onlar,

İznik’i I. Haçlı Seferi sırasında (1097), Bizans’a kaptırarak, Konya merkez olmak

üzere İç Anadolu’ya çekilmek zorunda kalmışlardır. Selçuklu beyleri, bundan

sonra bütün güçlerini ve enerjilerini, İç Anadolu’daki harap vaziyette olan şehirleri geliştirme (imar etme) ve hâkimiyetlerini buradan diğer yerlere yayarak,

tüm Anadolu’yu Türkleştirme faaliyeti üzerinde yoğunlaştırmışlardır. Bunun

45 Sümer, 1960, 567-594.

46 “Derebey” sözü, büyük bir ihtimalle Anadolu Türk konar-göçerlerinden kalma bir deyim olmalıdır. Bu deyim, Farsça “derre” (dere, çay, akarsu) ile Türkçe “bey” kelimelerinin birleşmesinden oluşmuştur. Öyle anlaşılıyor ki, dere kenarında kışı geçiren oymağın başındaki beye

“derebeyi” denmiştir. Bu deyimin, Batı dillerindeki, “feodal” kelimesinin karşılığı olarak kullanılması ise, hiç de isabetli olmamıştır. Zira, Türk derebeylerinin (oymak beyleri) ne şatoları,

ne de büyük toprakları ve karın tokluğuna çalışanları vardı.

24 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

için onlar, İznik’ten sonra kendilerine merkez (dârü’l-mülk=başkent) olarak

seçtikleri Konya’dan işe başlamışlardır.

Konya, Türkiye Selçuklu Devletinin kurcusu I. Süleyman-şâh tarafından ele

geçirildiği zaman (1074), bin veya bin beş yüz kişi civarında nüfusu olan küçük

ve sönük bir İç Anadolu kasabasıydı. Etrafı, surlarla çevrili idi. Fakat, bu surların bakım ve tamiri uzun süreden beri ihmal edilmişti. Bu yüzden de bir çok

yeri yıpranmış, yıkılmış ve harap bir durumdaydı. Yerli halk, surlarla çevrili

olan bugünkü Alâeddîn tepesi ve çevresinde oturuyordu. Yerli halkın bir kısmı,

Türk fetih geleneklerine uygun olarak ve güvenlik sebebiyle “taşra”ya (şehir

dışına) sürülmüş olup, yerine de Türk nüfusu yerleştirilmişti47. Ayrıca, şehrin

ve yörenin güvenliğini sağlamak üzere Konya’nın batı kısmında bulunan

Gevâle kalesine bir garnizon yerleştirilmişti. Sultan I. Kılıç Arslan, devletin ilk

merkezi İznik’i Bizans’a kaptırınca, Konya ve çevresine çekilmek zorunda kalmış; fakat doğudaki yoğun faaliyetleri dolayısıyla Konya’da uzun süre oturma

fırsatı bulamamıştı. Konya’nın dâimî bir hükümet merkezi oluşu ise, Isfahan’da

tutuklu bulunan I. Kılıç Arslan’ın oğlu Şâhinşâh’ın kaçmak suretiyle gelip, 1110

tarihinde Selçuklu tahtına çıkmasıyla başlamıştır. I. Mesud, kardeşi

Şâhinşâh’tan iktidarı devraldıktan sonra (1116), ilk kasabanın yerleşim yeri olan

Alâeddîn tepesi ve çevresinde kale, cami, saray, hükümet daireleri, konut, hamam ve

türbe gibi birçok medenî eser inşa ettirerek, şehrin çehresini büyük ölçüde değiştirmiştir. Sultan I. Mesud’dan sonra gelen Selçuklu sultanları da, bu eserleri,

genişletmişler, tamamlamışlar ve bunlara yenilerini eklemişlerdir48

.

XII. yüzyılın ikinci yarısından sonra İç Anadolu’nun çehresi tamamen değişerek,

tam bir Türk-İslâm ülkesi görünümü almıştır. Meselâ, Türk-İslâm eserleriyle parlak

bir hükümet merkezi haline gelmiş olan Konya, bu değişikliğe her yönüyle tanıklık etmektedir. Zira, Sultan II. Kılıç Arslan’ın son zamanlarına rast gelen III.

Haçlı Seferi sırasında (1189), Haçlı yazarlarının yakından gördükleri Konya,

Almanya’nın Köln şehri gibi büyük bir şehir idi49. Şehrin etrafı, Türk nüfusun

meyve ve sebze bahçeleriyle çepeçevre sarılıydı. En büyük bahçe, Sultan II. Kılıç Arslan’a aitti. Bugün Meram adıyla anılan bu bahçenin içinde Sultana ait iki

saray bulunuyordu50. XII. yüzyıl içinde şehre, İslâm ülkeleri üzerinden devamlı

yeni Türk kütleleri gelip yerleşmiştir. Yeni gelen nüfusun bir kısmı hemen

Konya’ya yerleşirken, diğer kısmı da Konya çevresinde yeni köyler kurarak,

47