EMEKLİYE VERİLEN MAAŞ SADAKA DEĞİL DİR ANAYASADAN KAYNAKLANAN BİR HAKTIR

                                      GİRİŞ

İnsanlık, tarihin çeşitli dönemlerinde özellikle de 20. yüzyılda birçok

kriz ve sorunla karşı karşıya kalmış ve bu nedenle hayat şartları oldukça

zorlaşmıştır. Savaşlar kadar acı olmasa da yine bu yüzyılda yaşanan

ekonomik krizler en az savaşlar kadar insanoğluna büyük acılar yaşatmıştır.

Bu krizlerin en büyük mağduru yine korumasız ve güvencesiz insanlar

olmuştur. Tarih boyunca bu olağan ve olağanüstü zarar ve tehlikelere karşı

insanlar inanç ve yönetim anlayışları çerçevesinde çeşitli çözüm önerileri

ortaya koymuştur. Devletin, sorumluluk alarak öncül rol oynaması, sosyal

güvenliğe ilişkin önemli kazanım ve gelişmeleri de beraberinde getirmiştir.

Sanayi devrimi sadece ekonomik yapıyı değiştirmekle kalmamış aynı

zamanda etkileri ve sonuçlarıyla da sosyal yapının yeniden dizayn edilmesine yol açmıştır. Toplumda geniş kitleleri meydana getiren işçilerin sefalet

düzeyindeki yaşam koşulları, kitle hareketlerini tetiklemiş ve bu durumun

sonucunda yönetim erkleri ve devletler, sosyal haklara ilişkin çeşitli yasal

düzenlemeleri hayata geçirmek zorunda kalmıştır.

Devlete, vatandaşına karşı görev ve sorumluluklar yükleyen ve en üst

yasal belge olan anayasada, çeşitli haklara ve sosyal güvenliğe ilişkin ifadeler yer almaktadır. Bu dayanaktan hareketle devlet, kapasitesi ve imkânları

ölçüsünde anayasada belirtilen sınırlara da riayet ederek sorumluluklarını

yerine getirmekle görevlidir.

İnsanca ve insan onuruna yakışır bir hayat yaşayabilmek için sosyal

güvenlik hakkı, tüm insanlar için temel bir insan hakkı olarak ulusal ve

uluslararası birçok bağlayıcı belgede yer almıştır.

1. SOSYAL GÜVENLİK VE SOSYAL GÜVENLİK GİRİŞ

İnsanlık, tarihin çeşitli dönemlerinde özellikle de 20. yüzyılda birçok

kriz ve sorunla karşı karşıya kalmış ve bu nedenle hayat şartları oldukça

zorlaşmıştır. Savaşlar kadar acı olmasa da yine bu yüzyılda yaşanan

ekonomik krizler en az savaşlar kadar insanoğluna büyük acılar yaşatmıştır.

Bu krizlerin en büyük mağduru yine korumasız ve güvencesiz insanlar

olmuştur. Tarih boyunca bu olağan ve olağanüstü zarar ve tehlikelere karşı

insanlar inanç ve yönetim anlayışları çerçevesinde çeşitli çözüm önerileri

ortaya koymuştur. Devletin, sorumluluk alarak öncül rol oynaması, sosyal

güvenliğe ilişkin önemli kazanım ve gelişmeleri de beraberinde getirmiştir.

Sanayi devrimi sadece ekonomik yapıyı değiştirmekle kalmamış aynı

zamanda etkileri ve sonuçlarıyla da sosyal yapının yeniden dizayn edilmesine yol açmıştır. Toplumda geniş kitleleri meydana getiren işçilerin sefalet

düzeyindeki yaşam koşulları, kitle hareketlerini tetiklemiş ve bu durumun

sonucunda yönetim erkleri ve devletler, sosyal haklara ilişkin çeşitli yasal

düzenlemeleri hayata geçirmek zorunda kalmıştır.

Devlete, vatandaşına karşı görev ve sorumluluklar yükleyen ve en üst

yasal belge olan anayasada, çeşitli haklara ve sosyal güvenliğe ilişkin ifadeler yer almaktadır. Bu dayanaktan hareketle devlet, kapasitesi ve imkânları

ölçüsünde anayasada belirtilen sınırlara da riayet ederek sorumluluklarını

yerine getirmekle görevlidir.

İnsanca ve insan onuruna yakışır bir hayat yaşayabilmek için sosyal

güvenlik hakkı, tüm insanlar için temel bir insan hakkı olarak ulusal ve

uluslararası birçok bağlayıcı belgede yer almıştır.

1. SOSYAL GÜVENLİK VE SOSYAL GÜVENLİK Çakır, (2011: 87) sosyal devleti, toplum refahını üst düzeye çıkarmak

amacıyla devletin, ekonomik ve toplumsal hayata aktif ve planlı müdahalesini

öngören, vatandaşların piyasa ekonomisi şartlarında karşılayamadığı

zorunlu ihtiyaçlarını karşılamayı ve ortaya çıkan ekonomik ve toplumsal

adaletsizliği asgari seviyeye indirmeyi amaçlayan devlet modeli olarak

tanımlamaktadır. Balkar’a (2009: 63) göre sosyal devlet; vatandaşlarının

sosyal durumlarıyla ilgilenen ve onlara asgari bir yaşam düzeyi sağlamayı,

ayrıca sosyal adaleti ve sosyal güvenliği gerçekleştirmeyi görev bilen

devlettir. Şen (2014: 194) ise sosyal devleti; sosyal güvenliği sağlayarak

vatandaşları gelecek korku ve endişeden kurtaran, bunları gerçekleştirirken

ferdin kişiliğine saygı duyan, özgürleşmesini görev edinen devlet olarak

tanımlamaktadır. Ayrıca insanların güvenli bir şekilde yaşaması, sosyal

adalet ile barışın sağlanmasının bir devlet görevi olduğunu belirtmiş ve

sosyal devlet prensibi gereğince sosyal güvenlik hakkının tanınmasının

zorunlu olduğunu ifade etmiştir. Devletin fonksiyonu, 19. yüzyılın liberal

hukuk devleti gibi sadece kamu düzenini ve kamu güvenliğini sağlamaktan

çıkmıştır (Balkır, 2003: 127).

Sosyal devletin önemli bir unsuru olan sosyal hakların büyük bir kısmı,

toplumdaki güçsüzlerin insanca bir yaşam sürdürebilmeleri için devletin

önlem almasını gerektiren olumlu yükümlülükleri ifade etmekte ve devletin bu yükümlülüklerini yerine getirmesi ölçüsünde anlam kazanmaktadır

(Karagülmez, 2010: 2). Sosyal haklar, diğer haklardan konuları yönüyle

ayrılmakta ve klasik hürriyetlerin; bireyin moral, entelektüel ve psikolojik

gelişimini sağlamalarına karşı, kişinin en geniş manada maddi, ekonomik

ve sosyal gelişmesini kolaylaştırmaktadır (Talas, 1981: 42-43). Sosyal devlet, zamanın ve coğrafyanın şartlarına (ülkelerin gelişmişlik düzeyi) göre

değişip dönüşmektedir. Toplumda var olan eşitsizliklerin en üst otoritenin eliyle ve gücüyle giderilmesi, böylelikle mevcut eşitsizliklerin ortadan

kaldırılarak sosyal adaletin gerçekleştirilmesi sağlanabilmektedir. Fakat

Hepple (2005: 238), sosyal hakları şiddetli bir görünüme sahip ama dişleri

ve pençesi eksik kâğıt bir kaplana benzetmektedir. Uluslararası ve Avrupa

düzeyinde, uygulama ve kurallar, ulusal yasalar ve hatta yeni bireysel yasal

haklara ilişkin tüzük ve beyannamelerin etkili usul ve yaptırımlardan yoksun olmasını da paradoksal bir durum olarak görmektedir.

Çalışma gücünü olumsuz yönde etkileyen hastalık, yaşlılık ve sakatlık

gibi fizyolojik riskler ile çalışma gücünü etkilemekle birlikte kullanımını

önleyen işsizlik gibi risklerle karşılaşan birey, geçici ya da sürekli olarak

belirli bir gelirden yoksun kalmakta, ekonomik güvensizlik ortamına

itilmektedir (Güvercin, 2004: 89). Dilik (1980: 77), sosyal güvenliği en

geniş manada; sosyal risklerin iktisadi sonuçlarına karşı kişiyi korumanın

yanında, istihdam, mesleki ve genel eğitim, meslek seçmede yardım,

ekonomide verimliliğin artırılması ve kapsamlı sağlık önlemleri gibi konuları da içeren önlemler bütünü olarak görmektedir. Sosyal güvenlik, bireyin

karşılaşacağı ve yaşamı için tehlike oluşturan olaylara karşı bir güvence

arayışının ürünüdür. Bu bağlamda tehlikeyle karşılaşan bireye, asgari birgüvence sağlamak, sosyal güvenliğin varoluş nedenidir. Dolayısıyla, günümüzdeki ekonomik krizler ve küreselleşme olguları, sosyal güvenliğin

önemini daha da artırmıştır (Çakır, 2011: 87). Sosyal güvenlik kavramı ile

benzer ve ilişkili kavramlar arasında; sosyal yardımlaşma, sosyal yardım,

sosyal hizmet, sosyal sigorta ve özel sigorta kavramları da (Arıcı, 2013:

5-9) yer almaktadır.

Sosyal güvenlik hakkı başlangıçta sadece ihtiyaç sahibi insanların hakkı iken zamanla işçilerin hakları ve sonra da tüm çalışanların hakkı haline

gelmiştir. Ülkede yaşayan herkes bu hakkın öznesi olup ne çalışanlarla ne

de çalışma dönemleriyle sınırlıdır (Balkır, 2003: 164-165, Turan, 2004:

2-9). Sosyal sigorta uygulamaları, endüstrileşme sonrasında yaşanan işçileşme olgusu ve bunun doğurduğu sefalet koşulları karşısında sistematik

biçimde hayata geçen ilk uygulama olmuştur. 20. yüzyılda ise sosyal sigortalar nüfusun önemli bir kısmını kapsayan sosyal güvenlik sistemlerine

dönüşmüş ve herkes için asgari bir sosyal koruma anlamı kazanmıştır. Bugünkü sosyal güvenlik sistemi içinde yer alan sosyal sigorta uygulamalarının kaynağını, endüstrileşmenin başlarında meslek sendikaları içinde görülen ve işçilerin kollektif yardım amacıyla kurdukları birlik veya yardım

kasalarında bulmak mümkündür (Koray, 2012, 245-246). Özveri (2005:

148), sosyal güvenlik hakkının gerçekleşme biçimini; (i) insanların eğitilerek vasıf sahibi yapılması, (ii) bu insanların işgücü haline gelmesi, (iii)

bir gelir sahibi olunmasının sağlanması ve (iv) topluma katılımın güvence

altına alınması olarak dört aşamadan oluştuğunu söylemektedir.

Temel sosyal güvenlik tekniği olan tasarruf; gelirin elde edildiği anda

tüketilmeyip, ihtiyaç duyulan anlarda kullanılmak üzere saklanmasıdır. Bu

nedenle sosyal güvenlik, tehlikesiz geçen dönemden tehlikeye maruz kalınan döneme bir gelir transferi mekanizmasıdır. İnsanların ve toplumların

hangi teknikleri kullanarak sosyal güvenlik ihtiyaçlarını karşılayacağı iktisadi, sosyal, hukuki ve kültürel durumlarına bağlı olarak toplumlara ve

dönemlere göre değişmektedir. Ayrıca bugün sosyal güvenlik için kullanılan yöntemleri; geleneksel sosyal güvenlik yöntemleri (sosyal yardımlar) ve modern (günümüz) sosyal güvenlik yöntemleri olmak üzere iki ana

grupta toplamak da mümkündür (Alper, 2013a: 126-128). İşsizler, sosyal

güvenlik hakları bakımından önemli bir kategori oluşturmaktadır. Gelişmiş Batı ülkelerinde işsizler, işsizlik ödeneğinden başlayarak bir dizi sosyal güvenlik haklarından yararlanmaktadır. Türkiye’de İşsizlik Sigortası

Kanunu’nun yürürlüğe konulması, sosyal güvenlik hakkının yaygınlaştırılması bakımından olumlu bir ilk adım olarak nitelendirilebilir (Kaboğlu,

2001: 116, 2010: 49).

Özveri (2005: 147), sosyal güvenlik sistemlerini sosyal güvenlik hakkını ete kemiğe büründüren, bu hakkı fonksiyonel kılan, hak sahiplerinin

gerektiğinde bu haktan yararlanmalarını olanaklı kılan organizasyonlar olarak tanımlamıştır. Şen, (2014: 183) ise sosyal güvenlik sisteminin

amacını, bireyleri sosyal risklere karşı korumak ve yaşadıkları toplum

191

İş ve Hayat

içinde başkalarına muhtaç olmayacak bir hayat standardına ulaştırmak

olarak belirtmiştir. Arıcı’ya (2015: 183) göre bir riskin sosyal güvenliğin

konusu olabilmesi için taşıması gereken nitelikler arasında: (i) riskin insana yönelik olması, (ii) gerçekleşmesi mutlak veya muhtemel olması, (iii)

ne zaman gerçekleşeceğinin bilinememesi, (iv) gerçekleştiğinde kişide gelir azalması, gelir kesilmesi ya da gider artışına yol açması gerekir. Sosyal

güvenlik riskleri değişmez riskler olmayıp zaman içinde sosyo-ekonomik

ve sanayileşme, değişme ve gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan ihtiyaçlarla birlikte çeşitlenerek artabilir (Güvercin, 2004: 89). Sigorta veya sosyal güvenliğin olmadığı durumlarda hane halkı yoksullaşma riskiyle karşı

karşıya gelmektedir (Özveri, 2003: 332-323). Yoksulluğu önlemeye yönelik politikalar gelir kaynaklarını artırmayı hedeflerken, sosyal güvenlik

politikaları bu gelirin değişkenliğini azaltmayı amaçlamaktadır. Kapsamlı

sosyal güvenliğin olduğu şehirlerdeki işsizlerin, sınırlı sosyal güvenliğin

olduğu yerlere göre vasıflarına uygun bir iş bulmak için daha fazla zaman

harcaması hem işçiler hem de işverenler için optimal bir eşleşme ortamı

hazırlamaktadır (Şenkal, 2007: 305 ve 312).

Günümüz sosyal güvenlik sistemlerinin temel kurumlarını sosyal sigortalar ve kamu sosyal güvenlik harcamaları oluşturmaktadır. Bismarck modeli olarak adlandırılan ve sosyal güvenlik sistemlerinin temelini oluşturan

sosyal sigortalar, bütün dünyada sosyal güvenlik garantisi sağlamanın temel tekniği olarak kabul edilmektedir (Tokol ve Alper, 2013: 208-209).

Sosyal güvenlik hizmeti, sosyal sigortalar ve sistemin uygulayıcı kurumları

aracılığıyla gerçekleştirilir. Bu kurumlar, sosyal sigorta tekniğine ve primli

rejime uygun olarak çalışır (Balkır, 2003: 179). En çok kullanılan sosyal

güvenlik tekniği olan sosyal sigortada sigortalı olmak zorunludur. Zorunlu

sigorta, kişilerin devlet zoruyla kendi sosyal güvenliği için yatırım yapmasını zorunlu kılmasıdır (Arıcı, 2015: 185-189). Dünyada sosyal sigorta

sisteminin krize girmesinin çeşitli nedenleri bulunmakta olup bu nedenler,

gelişmiş ülkelerde demografik yapının değişmesi, gelişmekte olan ülkelerde ise sistemin amacına aykırı olarak dizayn edilmesidir. Sigorta sistemine

alternatif veya tamamlayıcı yeni sosyal güvenlik yöntem arayışları devam

etmekte ve bireysel emeklilik sistemi; bu araçlar içerisinde en başarılı ve

gelişmekte olanı olarak kabul edilmektedir (Başbuğ, 2013: 10-11).

2. TARİHSEL GELİŞİM SEYRİ

Güvercin (2004: 89-90), önceleri kişisel sonra karşılıklı yardım temeline dayanan sosyal güvenlik kurumlarının, çağdaş sosyal güvenlik sistemlerinin çekirdeğini oluşturduğunu dile getirmektedir. Tarihin her döneminde

kişiler, farklı biçimlerde sosyal güvenlik önlemleri bulmuştur. İnsanlığın

gelecekten emin olma isteğinin somut bir görünümü olan sosyal güvenlik

ihtiyacı, insanlık tarihi kadar eski ve evrensel niteliktedir (Koray, 2005: 35,

Şen, 2014:189, Arıcı, 2015: 182).