KARAÇAY TÜRKLERİ TÜRKLERİ TÜRKÜN ÖZÜDÜR

193

bilig-6/Yaz’97

KARAÇAY-MALKAR

TÜRKLERİNDE

"TÖRE 

Hacımurat SABANÇI-Hamit MALKONDU

Aktaran: Adilhan ADİLOĞLU

Karaçay-Malkarlılarınkendilerine has eski hayat

tarzları, onların tarihi hakkında kaydedilmemiş

birçok önemli noktayı gün ışığına çıkarmaktadır.

Karaçay-Malkarlıların bazı kesimlerinin geçim

kolaylığı, zenginliklerine zenginlik kattıkları,bazı

kesimlerinin ise fakirlikleri; halkın ekonomik ve

sosyal sınıflara ayrışmaya başladığı dönemlerde, buna

paralel olarak halkın adetleri ve töreleri de yeniden

şekillenmiştir. Halkın hayatım tanzim eden ve düzeni

sağlayan gelenekleri bozmayıp, halkın büyük

çoğunluğu tarafından onaylanmış ve rıza gösterilmiş

ortak kararlarına herkesin uymasını sağlamak için

"Töre" müessesesinin oluşması, gerçekten o

dönemler için çok kıymetlidir. Töre, halkın en zor

günlerinde kurulmuş, halkın hayat düzeninin

bozulmasını önleyerek sürekliliğini sağlamıştır. Töre

müessesesi, Karaçay-Malkar'da, halkın bölünmesini

önlemiş, sülalelerin birbirlerine karşı düşmanlıklarım

ve savaşlarını engellemiştir. Töre'nin kararlarına

herkes uymak zorundadır. Töre, zenginlere ve

fakirlere aynı şekilde uygulanmıştır. Töre'nin

kararlarına uymayan, bu kararları kendi işine göre

yorumlamaya çalışanlar olamaz. Çünkü, Töre'de

karar verenler ve uygulayanlar, halkın sevip saydığı,

itibar ettiği kişilerdir.

"Töre" sözü, "tör" sözünden gelmektedir.

Karaçay-Malkar Türkçesinde "tör" sözü, evin en

kıymetli yeri için kullanılır. İlkel inanışlar döneminde

de kutsal yerler için bu söz kullanılırdı. Sözgelimi

bugün Müslümanların ibadetgahı olan cami ve

mescitler gibi... S. A. Pletnöva, "Eski Türklerin

evlerinin en kıymetli yeri, giriş kapısının karşısı idi"

diyor. Anlaşılacağı gibi, "töre" sözü "kutsal istişaretoplantı" anlamına gelmektedir. "Tör" ya da "töre"

sözü, "kanun", "düzen", "karar" anlamlarında bütün

Türk ve Moğol halklarında kullanılmaktadır. R. G.

Ahmetanov, Batı Türklerinde şehzadelere, soylu

kimselere, halkın davalarını çözen kişilere (kadılara)

töre denildiğini yazıyor. Töre sözü zamanla bu

anlamım yitirerek başka anlamlara kaymıştır. Ancak,

Karaçay-Malkarlılarda hakim ve yargıç sözü için

halen "töreçi" demektedirler.

"Töre" ile ilgili yazılmış makale çok azdır.

Olanları da töre hakkında yeterli bilgi vermez.

Bununla birlikte; V. F. Miller, M. M. Kovalevski, İ.

î. İvaninkov, N. Petruseviç, Basiyat Şahananov, B. Z.

Baranova gibi araştırmacılar töre hakkında

194

bilig-6/Yaz’97

bildiklerini yazıya geçirmeyi de ihmal etmemişlerdir.

Onların yazdığı makaleler XIX. Yüzyılın sonlarına

doğru basılmıştır. Bilhassa Malkarlıların eski tarihi

hakkındaki, "Balkarya" adlı uzun makalesiyle Musos

Abayev, Malkarlılar için çok büyük iş yapmıştır. M.

Abayev bu makalede, Malkarlıların tarihi, hayat

tarzları, gelenekleri, görenekleri, adetleri hakkında

birçok kıymetli bilgi vermektedir. Töre

müessesesinin Malkarlıların hayatındaki önemini

anlatmaktadır. Malkarlıların tarihiyle ilgilenen

araştırmacılar, genellikle M. Abayev'in bu

makalesinden faydalanmaktadırlar. Sözgelimi, G. H.

Mambetov'un, "Kabardey-Balkar'ınTarihi" adlı eserin

ikinci cildinde yayımlanan, "Hukuki işler; Henja

Töre" başlıklı makalesini söyleyebiliriz. Kamil

Azamatov ile Hanapi Hutiyev, M. Abayev'den sonra

Malkar tarihiyle ilgili olarak ilk ciddi tarih kitabını

hazırlayarak, 1980 yılında yayımladılar. Kitapta,

Karaçay-Malkar'da halkınhayatının hukuki bakımdan

nasıl tanzim edildiği, eski hukuki işlerin nasıl

yapıldığı anlatılmaktadır. Biz de, bu çalışmamızda,

yukarıda adı geçen araştırmacıların çalışmalarından

ve halk ağzından derlediğimiz materyallerin ışığında,

Töre müessesesinin nasıl işlediğini anlatmaya

çalışacağız.

M. Abayev'e göre; Töre müessesesi, halkın eski

adetlerinden ve geleneklerinden kaynaklanarak; halk

arasındaki anlaşmazlıkları, problemleri çözmeye

çalışır, çeşitli kanunlar çıkarır, halkın hayatını

kolaylaştırmaya ve rahatlatmaya çalışan bir

kurumdur. Zamana bağlı olarak kanunlar da

değişmiştir. Çünkü zamanla birlikte hayat ve hayatın

şartları da değişmiştir. Sözgelimi eskiden beri

olagelen adetlerle bağlantılı olmayan bazı yeni durum

ve olaylarla karşılaşıldığı zaman, Töre müessesesi de

bu yeni durumu, çıkardığı yeni bir kanunla tanzim

eder, halkın bu durumla bağlantılı problemlerini

çözmeye çalışır. Böylelikle, Karaçay-Malkar'da Töre

müessesesinin en birinci işi kanun ve buyruk çıkarına

işiydi. Töre, hiçbir kimsenin hakkını yemiyor, bir

başkasının yemesine de izin vermiyordu. Töre çok

güçlü yetkilere sahipti. K. Azamatov ve H. Hutiyev'e

göre, Töre öylesine güçlüydü ki, Malkar'ın en büyük

prensinin (valisinin) kararlarını bile engelleyebiliyor,

hatta geçersiz sayabiliyordu.

İslam dininin kabulünden sonra, Töre heyetine

Kadılar da dahil olmuşlardır. Töre heyetini

halk seçiyordu. V.F. Miller ve M.M. Kovalevski'ye

göre, "Töre heyeti, zengin-fakir ayrımı olmaksızın,

halkın akıllı ve dirayetli kişilerinden seçilir. Ancak bu

heyete halkın alt tabakasından kimse giremez.

Prensler, halkın hayatında her ne kadar önemli bir

olgu ise de, Töre müessesesinde, halkın içinden

çıkmış iyi insanlar oturuyor..."

Töre heyetinin halk katındaki değeri, onların

karakterleriyle, hakkaniyete bağlı olarak yaptıkları

doğru işleriyle ölçülüyordu. Töre heyetindeki

kişilerde aranan başlıca özellikler; namuslu olmak,

akıllı olmak, ağır başlı olmak, halkın eski ve yeni

adetlerini, geleneklerini çok iyi bilmektir. Töre

heyetine mensup birinin gücü ve halk tarafından

değer görmesi, onun insaniyeti, doğrulu ve

hakkaniyeti, halkın hayatına ve adetlerine saygısı,

halkın hayat tarzım iyi bilmesine bağlıydı.

Değişik zamanlarda, Karaçay-Malkar'da Töre

heyetinde görev yapan en bilinen kişilerden bir

kısmının adları şöyledir: Sosran Abay, Balaka Bittir,

İsmail Orusbiy, Teberdi Orusbiy, Hasan Kuliy,

Kanşavbiy Ahmat, Jabeli Jabel, Kelemet Malkaruk,

Tram Tram, Mussa Basiyat, Cammot Canika,

Tavsoltan Gaza, Hacı-Geriy Bici, Süleyman Ette,

İlyas Süyünduk, Konak Caza, Tebo Kuday, AliMırza Kuday, İslam Girgok, Musos Süyünç, Ali-Hacı

Biy, Kasbolat Sozay, Bödene Bayçora, Ali-Hacı

Kırımşamhal, Tutar Gıllı, İbrahim Edok...

Töre heyeti yedi yılda bir seçilirdi. Seçimler,

hileye fırsat vermemek için, halkın gözü önünde, bir

meydanda, açıktan yapılırdı. Her köy, en güvendikleri

beş veya yedi kişiyi Töre heyetine seçerdi. Köylerde

oluşturulan bu beş veya yedi kişilik heyete "El-Töre"

(Köy Töresi) adı veriliyordu. El-Töre'ye seçilen

kişilerden biri de, El-Töre'yi temsil etmesi için

"Gitçe-Töre"ye (Küçük Töre) gönderiliyordu. GitçeTöre, büyük vadiler kuşağında kurulmuş, çevresinde

küçük köylerin olduğu büyük köylerde kurulmuştu.

Küçük köylerin Töre heyetlerinden temsilciler

gelerek Gitçe-Töre'yi oluşturuyorlardı. Genellikle 10

kişiden oluşan Gitçe-Töre; Baksan, Çegem,Ullu

Malkar, Ullu Karaçay, Holam-Bızıngı vadilerinde

kuruluyordu. Her Gitçe-Töre de, kendi içlerinden bir

temsilci seçerek "Halk-Töre"ye gönderiyorlardı.

Halk-Töre'de görev yapanlar; V.F. Miller ve M.M.

Kovalevski'nin dediği gibi: "Halkın en akıllı a-

195

bilig-6/Yaz’97

damlarından; halkın rahatlığını, düzenini

sağlayabilecek dirayetli ve basiretli insanlarından

oluşuyordu..." Bunlardan sonra bir de; "Ullu-Töre"

(Büyük Töre) ve "Biy-Kengeş" (Prens Heyeti)

vardır. Biy-Kengeş, adından da anlaşılacağı gibi

prenslerden oluşuyor ve bir nevi danışma kurulu

özelliğindeydi.

Karaçay-Malkar'daki Töre müessesesini

şematik olarak şöyle gösterebiliriz:

Biy-Kengeş Ullu-Töre

Halk-Töre

Gitçe-Töre Gitçe-Töre

El-Töre El-Töre El-Töre El-Töre

Karaçay'da Töre müessesesinin nasıl işlediğini

Abuk-Ali Özdenov şöyle anlatıyor: "Eskiden,

Karaçaylılar çeşitli adet ve geleneklerine göre

hayatlarını tanzim ederek yaşıyorlardı. Halkın

tamamını ilgilendiren kararların alınması işi için

Kart-Curt köyünde, halkın uygun gördüğü bir yerde

toplanılırdı. Daha sonraları, Hurzuk ve Uçkulan

köylerinin de kurulmasından sonra, Uçkulan köyü

diğer iki köyün ortasında olduğu için toplantılar bu

köyde yapılmaya başlandı. Üç köyden üç temsilci

seçilerek Töre heyetini 9 kişi oluşturuyordu. Çok

önemli bir iş için acil karar alınması gerektiği

zamanlarda, halktan davet edilen kişiler de, Töre

heyetiyle beraber toplantılara katılıyorlardı. Toplantı

başlamadan önce şöyle yemin edilirdi:

And ediyoruz,

Ölsek de birlikte ölmeye,

Kalsak da birlikte kalmaya,

Birlikte, geri durmamaya,

Tanrıya (karşı) doğruluğa,

Tanrı andın(ı) bozmamaya..."

Malkarlıların tarihinde El-Töre'nin ayrı bir

önemi vardır. Bu konuyla ilgili Basiyat Şahanov

şöyle yazıyor: "Önemli bir problem konusunda

anlaşmazlık içinde olanlar, önce birbirleriyle

anlaşarak Ullu-Töre'ye gitmeye gerek görmeden ElTöre'ye gitmeyi uygun görmüşlerdir..."

Karaçay-Malkarlılar, anlaşmazlıklarını çözüme

kavuşturmak için, komşu halkların Töre heyetlerini

davet ettikleri de oluyordu.

Töre müessesesi toprakla ilgili anlaşmazlıklara

da bakıyordu. El-Töre'nin yahut Gitçe-Töre'nin

kararlarını benimsemeyenler, Halk-Töre'ye

gidiyorlardı. Halk-Töre, iki-üç ayda bir toplanıyordu.

Gitçe-Töre sürekli mesai halindeydi. Ullu-Töre ise bir

veya birkaç yılda bir toplanıyordu. Ullu-Töre

toplanacağı zaman, Halk-Töre ve Gitçe-Töre

temsilcileri gelerek Ullu-Töre'yi oluşturuyorlardı.

Bazen, Ullu-Töre'nin toplantılarına Töre muhafız

şefinin katıldığı da oluyordu.

"Biy-Kengeş" ise prenslerin kendi aralarındaki

problemleri çözmek için toplanıyordu. Bunun dışında,

Ullu-Töre'nin aldığı kararların özellikle uygulanması

yönünde kulis ve baskı yaptığı oluyordu. Ullu-Töre

heyetine tavsiyelerde bulunuyordu. Biy-Kengeş,

genellikle Abay, Malkaruk, Orusbiy ve Kırımşamhal

ailelerinde toplanıyordu. Prenslerin izni dahilinde, bu

toplantılara kendi halklarından ve komşu halkların

ileri gelenleri de katılıyordu. V.F. Miller ve M.M.

Kovalevski'ye göre: "Malkar'daki prenslerin gücü

sınırsız değildi. Halkı da ilgilendiren çok önemli

konular söz konusu olduğunda, Biy-Kengeş halkın

bilge-yaşlılarını da toplantıya çağırmak

zorundaydı..."

Töre heyetine seçilen kişiler, üstlendikleri bu

büyük işin bilincinde olmak ve ona göre hareket

etmek zorundaydılar. Aksi halde Töre heyetinden

çıkarılabilirlerdi. Sözgelimi Bayçora ve Aydabol gibi

köklü ailelere mensup iki kişi Töre heyetinden

çıkarılmıştır.

Töre müessesesinin bir muhafız gücü (Mırtazak)

de vardı. Bunlar, Töre'nin ve Töre heyetinin

güvenliğinden sorumluydular. Töre toplantılarına

muhafız şeflerinin katıldığı da oluyordu. Ancak,

onların görevi genellikle Töre heyetinin direktiflerini

dinlemekti. Onların toplantılarda bir söz hakkı yoktu.

Bunun dışında, Töre heyetinin angarya işlerini

yaptırmak için görevli-

196

bilig-6/Yaz’97

leri (Barçı-kelçi) ve tellalları (Koduçu) vardı. Töre

toplantısı olacağı zaman tellallar sokaklarda dolaşarak

bunu halka bildiriyorlardı.

Töre toplantılarına "Ayrakçı" (Savcı) ve Kadılar

da çağırılıyordu. Davalı da, kendi istediği birini

"Ökül" (Vekil, avukat) olarak çağırıyordu. Ökül,

Töre heyetinin çok zor sorularına kolaylıkla cevap

verebilen, çetrefil olayları çözebilen zeki ve akıllı

kişilerden seçiliyordu. Töre heyetinin gündemindeki

anlaşmazlık durumlarını (davaları) Ayrakçılar

araştırıp, Töre heyetine bilgi veriyorlardı. M.

Abayev'e göre, Ayrakçılar zaman zaman

davacılardan veya davalılardan rüşvet aldıkları için

işlerini dürüstçe yapmıyorlardı. Sözgelimi eskiden

yaşanmış konuyla ilgili bir olayı anlatım: (Bıllım

köyünden Macir Şava'nın ağzından) Gestenti'de

bulunan Tolgur-Çeget'teki tarla için, Tolgur ailesi ile

Çegemli Barazbiy ailesi kavgalı haldeydi. İki aile de,

bu tarla üstünde hak iddia ediyorlardı. Ayrakçı olarak

Karaçay'dan çağırılan Musa Batça adlı birisi, konuyu

hiç araştırmadan ve incelemeden: "Tolgur ailesi boş

konuşuyor. Bu tarla Barazbiy ailesinindir" diye

hüküm veriyor. Ancak, Tolgur ailesi işin peşini

bırakmıyor ve derin bir araştırmadan sonra bu

tarlanın Tolgur ailesine ait olduğunu ispatlanıyor.

Töre de tarlayı Tolgur (Kırımşamhal) ailesine

veriyor..."

N.A. Karaulov, "Töre'de yalan söylemek, boş

konuşmak ve yalancı şahitlik yapmak çok büyük ayıp

sayılırdı. Bu ayıbı alan kimseler, aynı zamanda bu

ayıbı mensup oldukları sülaleye de bulaştırmış

oluyorlardı. Halk da onları buna göre

değerlendiriyordu" diyor.

Basiyat Şahanov'un yazdığını göre: 'Toprakların

sınırlarıyla ilgili anlaşmazlıkları da Töre müessesesi

çözüyordu. Buna rağmen, davalı-davacı yine

anlaşamıyorsa, Töre heyetinin önünde, "Toprağın

sınırını hileli, yanlış gösteren ben olursam, kolumbacağım kurusun" diye yemin ediyorlardı. Halk bu

tür yeminlere çok itibar ediyor ve inanıyordu.

Sözgelimi, Tengiz Süyünç adlı bir ihtiyar şöyle

anlatıyor: "Ben küçüklüğümde, Bızmgı köyünden

Ebu Rahay adında bir adamın kolunun kuruduğunu

görmüştüm. Önce yemin edip, sonra bu yeminine

uymayarak toprağın sınırını hileyle değiştirdiği için

kolunun kuruduğunu söylüyorlardı. Yeminini

tutmayıp hile yaptığı içim Allah'ın lanetine

uğramış..."

Karaçay-Malkar'da İslam dini gelmeden önce de

bu tür yeminler varmış. Barasbiy Biyazir'in

anlattığına göre Töre heyetinin önünde yapılan yemin

şöyleymiş:

"Ben Töre 'nin önünde and ediyorum

Bugün olacak işten

Kaçmamaya, geri durmamaya

Hayatımı feda etmeye..."

B. Biyazir'in söylediğine göre, Töre heyetinin

önünde yemin edip de somadan yeminini bozanlar

öldürülüyormuş.

Malkar'da Töre müessesesi ilk önce Zılgı

köyünde çalışmaya başlamış. Daha sonraları ise Çerek

ırmağı kenarında ve Abay-Kala'da çalışmaya

başlamış.

Çegem vadisinin girişinde, Töre ile ilgili yer

adları, taş adları vardır. V.F. Miller ve M.M.

Kovalevski: "Buralarda bazı ilginç taşlar gördük. Bu

taşların üzerinde Töre heyetine mensup kişiler

oturuyormuş ve burada toplantılar yapılıyormuş"

diyor.

Ulu-Elin yakınlarındaki, oturmaya elverişli

işlenmiş taşlar vardır. Bunlara "Töre Taşları" deniyor.

Töre heyeti yazın burada toplanırmış. Töre heyeti

istişare etmek için ise "Bayrım-Çuvanası"nda

toplanırmış. Buna göre, G.D. Çikovanin'in,

"Malkar'da taş oturaklı meydanlar yoktur" sözünde

bir yanlışlık olmalıdır.

Töre heyeti genellikle köyün dışında bir yerde

toplantı yapardı. G.D. Çikovanin, Osetlerin Töre

toplantıları hakkında şöyle diyor: "Töre heyeti,

üzerinde çalıştığı olay hakkında, başkalarına bilgi

sızmaması için toplantılarını köyün dışında bir yerde

yapar..." Bu durum, Malkar Töresi için de geçerlidir.

M. Abayev, Malkar tarihinde Çerek vadisi

sakinlerinin önemli bir yerinin olduğunu söylüyor.

Halk-Töre'nin sürekli burada toplandığını ifade

ediyor. Malkar Halk-Töre'nin toplantılarına diğer

Töre müesseselerinin temsilcileri de katılıyorlardı. Bu

toplantılara Karaçay'dan, Osetya'dan katılanlar da

oluyordu. Basiyat Şahanov da, Malkar Halk-Töre'nin

yaptığı doğru işlerle meşhur olduğunu söylüyor.

Sözgelimi, komşu halklar, anlaşmazlıklarını çözmesi

için Malkar Halk-Töre'ye geliyorlarmış. V.F.

Miller ve M.M.

197

bilig-6/Yaz’97

Kovalevski'nin söylediğine göre, başka yerlerde

sonuca bağlanan kararları değiştirecek veya bozacak

kadar Malkar Halk-Töre'nin komşu halklar üzerinde

itibarı varmış.

Zaman geçtikçe, Ullu Malkar'da olduğu gibi,

Çegem'deki Töre müessesesinin itibarı da

yükseliyordu. Halk, Çegem Töresi'nin itibarının

artmasını, Kırım'dan vergi toplamak için gelen Kırım

Hanı'nın askerleriyle yapılan mücadeleye bağlıyor.

Bu olayla ilgili; Aznor Akbolat, Lokman Atakku,

Kanşavbiy Curtubay, Muhammed Kalabek, Hızır

Kötençi, Macir Caza'nın anlattıkları şöyle: "Her yıl

olduğu gibi, Kırım Hanı'nın askerleri vergi toplamak

için Kafkasya'ya geleceklerdi. Onlar gelmeden önce

Malkar'da Töre heyeti toplanryor. Töre heyeti, Kırım

Hanı'nın vergisinden ve askerlerinden kurtulmak için

çözüm yolu arıyor. Toplantı sonunda, Kırım'dan

gelen askerlerin hepsinin öldürülmesi kararı alınıyor.

Askerlerin kimler tarafından öldürüleceği konusunda

kura çekilmesi uygun görülüyor. Ancak, Basiyat Ebu

adında Çegem'den gelen bir temsilci, kura çekmeye

gerek olmadığını, bu işi doğrudan kendisinin

üstleneceğini söylüyor. Töre heyeti de bu isteği kabul

ediyor. Ayrıca, Kırım askerleri Çegem'e saldırdıkları

zaman diğer vadi köylerinden de yardım edileceği

yönünde karar alınıyor.

Basiyat Ebu, hemen Çegem'e dönerek

hazırlıklarına başlıyor. İlk önce büyük kazanlarla bol

alkollü şıralar hazırlatıyor. Kırım Hanı'nın askerleri

Çegem'e geldikleri zaman, Çegem halkı onları çok

güzel bir törenle karşılıyor. Onlar için büyük şölenler

tertipliyorlar. Kırım'dan gelen askerler şölenler

sırasında, Çegem'in "meşhur" şırasından "kana kana"

içiyorlar. Onlar içip iyice sarhoş olduklarında,

Basiyat Ebu'nun önderliğindeki Çegem halkı Kırımlı

askerlerin hepsini öldürüyorlar ve uçurumlardan

aşağıya atıyorlar.

Kırım Hanı vergi toplamak için Çegem'e

gönderdiği askerlerinden bir haber gelmeyince

meraklanıyor ve onları aramaları için yeniden

adamlarını gönderiyor. Ancak bütün aramalara

rağmen askerler bulunamıyor. İşte bu olaydan sonra,

Kırım Hanı durumu anlamış olacak ki, bir daha

Malkar'a vergi toplamak için askerlerini

göndermiyor..."

Bütün bu olan bitenden sonra, Çegem halkı bu

kahramanlığı için diğer vadi köyleri tarafından

saygıyla anılmaya başlanıyor, itibarı artıyor. Kimileri

ise, Kırımlı askerleri sarhoş edip öldürdükleri için

onlara "Hileci Çegemliler" diyorlar. Çegem halkının

bu kahramanlığından soma Ullu-Töre toplantıları

Çegem'de yapılmaya başlanıyor.

XIX. yüzyıl ortalarında; Ullu-El, Dumala,

Aktoprak, Bızmgı, Holam sakinleri Ullu-El ile

Dumala ortasındaki Dongat denilen bir yerde; Töre

toplantılarının yapılması için bir bina inşa ediliyor.

Bugün bu binanın sadece temel taşlan kalmıştır. Halk

buraya, "Töre heyetinin toplandığı ev" diyor.

1890'li yıllarda Holam'da bulunan yassı taşların

üzerinde Arap harfleriyle yazılmış Malkarca kısa

metinler vardır. Bu metinler Töre heyetinin işleriyle

ilgilidir. N.P. Tulçinski bu konuda, 1903 yılında

yazdığı makalesinde şöyle diyor: "Birkaç yıl önce

Holam'da, Ushur köyünün yukarı tarafında bulunan

bir kale harabesinin duvarında iki tane yassı taş

bulduk. Taşlarında üzerinde Arap harfleriyle yazılmış

Malkarca sözler var. Taşların birinin üzerinde;

Kırım'dan, Kabardey'den, Malkar'dan ileri gelen

kişilerin adları yazılı. Taşın üzerine yazılmış metinde;

Malkar topraklarının Rusya ve Kırım'la olan

sınırlarından bahsediliyor. Diğer taşta ise; Bekmırza

Girgok adlı bir adam ile (adı belirtilmemiş) başka bir

adam arasındaki anlaşmazlığın çözümü için;

Baksan'dan İsmail Orusbiy, Ullu Malkar'dan

Mırtazaliy Biy, Holam'dan Soltan Şakman'ın

şahitlikleriyle bir toplantı yapılıyor ve Bekmırza

Girgok'un topraklarının sınırları belirleniyor. Bu

işlerin yapıldığı tarih (Hicri takvimle) 1127 (M. 1711)

yılı. Durum böyle ise, 200 yıl önce bu bölgelerde,

prenslerin dışında da halktan geniş topraklara sahip

olan kişiler varmış. Bu duruma prenslerin de bir

itirazı yokmuş. Çünkü bizzat kendileri de bu işte

şahitlik yapmışlar..."

M. Abayev'in de bu tür taşlarla ilgili olan

incelemesi bize çok şeyi açıklıyor. Sözgelimi, taşların

birinde şöyle bir olaydan bahsediliyor: "Malkar'da,

Bızıngı'da, Holam'da, Çegem'de, Baksan'da yaşayan

halkın topraklarıyla sınırları olan Kırım Hanı ile

Kabardey prensinin bu topraklar üzerinde hak iddia

etmeleri, bunun için de başka milletlerden temsilciler

gelip toplantı yapılarak anlaşmazlık çözüme

kavuşturulmuş. Bu

198

bilig-6/Yaz’97

anlaşmazlığın çözümü için toplantıya katılanlar

arasında Gürcü-Svan prensi Otar Otarov, Kırım' dan

Ağalar Han da var.

Bizim anladığımıza göre; Kırımlılar,

Kabardeyler ve Pyatigorsk (Beştav-Malkarlılar) halkı

arasında bir sınır anlaşmazlığı çıkmış. Malkarlılar

Aslanbek Kaytuk'u, Kabardeyler Jabağı Kazanıko'yu,

Kırımlılar Bayan Sarsan'ı vekil olarak seçmişler.

Tatartüp bölgesinden Terek ırmağına kadar olan

yerler, Kuban düzlüğüne kadar olan yerler, Lesken

geçidine kadar olan yerler, Canbaş ve Balık'a kadar

olan yerlerin Malkarlılara ait olduğu; Taşlı-Kala'dan

Tatartüp'e kadar olan yerlerin Kırımlılara ait olduğu;

Taşlı-Kala'nın aşağı kısmındaki yerlerin ise Ruslara

ait olduğu tespit edilmiş. Şahitlik edenler ise; GürcüSvan prensi Otar Otarov ile Kırım'dan Ağalar Han'dır.

Bu anlaşmayı yazıya geçiren Abdulkadı Halil'dir.

Recep ayının son günleri, Pazar günü, 1127 (M.

1709)..." Holam'da bulunmuş olan bu taşlar şimdi

Moskova'da bir müzede saklanıyor.

Töre müessesesi her zaman halkın yanında

olmuştur. Halkın sahip olduğu hakların devamı için

çalışmıştır. Komşu halklarla barış içinde yaşamak için

önemli görevler yapmıştır. M. Abayev makalesinde

şöyle bir olaydan bahsediyor: "Aydabol ailesine

mensup bir kişi, Malkar'ın valisi olmak için Kabardey

prensi Aslanbek Kaytuk'tan yardım istiyor. Bunun

için, Aslanbek Kaytuk'un askerleriyle Malkar'a

gelerek, kendisine karşı olanları ortadan kaldırmasını

istiyor. Aslanbek Kaytuk, askerleriyle Malkar'ı işgal

etmek için hazırlanıyor. Bu arada, Malkar'ın valisi

olan Sosran Abay'a da bir elçi göndererek vergi talep

ediyor. Malkar valisi Sosran Abay, Kabardey

prensinin elçilerini tersleyerek: "Gidin söyleyin!

Kaytukoğlu'nun Malkar ile bir işi varsa Töre'ye

gelsin. Yok eğer benimle özel bir işi varsa bana

misafir gelsin!" diyor. Elçiler geri dönerek durumu

Kabardey prensine bildiriyorlar. Kabardey prensi,

Malkar valisi Sosran Abay'ın çetin ceviz birisi

olduğunu anlayıp bu işten vazgeçiyor ve onunla

dostluk kurarak barış içinde yaşamayı tercih ediyor.

Sosran Abay da, Kabardey prensinin dostluğuna

karşılık veriyor. Herhalde, Aslanbek Kaytuk'u 1709

yılında Malkar Ullu-Töre toplantısına bu yüzden davet

etmiş olmalı..."

O zamanlarda Kafkasya'ya dışarıdan gelen

saldırılar oldukça yoğundu. Bu yüzden komşu Kafkas

halkları birbirleriyle dayanışma içinde olmak

zorundaydılar. Bu dayanışma işinin sağlanmasında

Töre müessesesinin önemli rolü vardı.

XVII. yüzyılın ortasında, Kırım Hanı Aslan

Gerey, Kabardey topraklarını istila etmek için

hazırlanırken; Karaçay ve Malkar'dan, Osetya'dan

asker birlikleri hazırlanarak Kabardey'e yardım için

gönderildi. Bu organizasyonu Ulu-Töre yapmıştı.

L.İ. Lavrov: "1894 yılında Kabardeyler ile

Malkarlılar birlik olup Rus Generali G.İ. Glaznappa'a

karşı savaştılar" diyor. Çegem vadisinde, 9 Mayısta

çok kanlı bir savaş yapıldı. G.İ. Glaznapp, Rus Çarı I.

Aleksandır'a gönderdiği mektupta, savaşın gündüz

11'den akşam 18'e kadar sürdüğünü yazıyor.

Kabardey, Karaçay-Malkar birliklerinden oluşturulan

Kafkas ordusunun 11.000 kadar olduğunu söylüyor.

General Bulgakov, 1810 yılında Kabardey

topraklarını işgal etmek için Kafkasya'ya geldiğinde,

Kabardeyler ile birlikte diğer Kafkas halkları da

savaşıyorlardı, özellikle de Karaçay-Malkarlılar...

General Emanuel, 1828 yılında Karaçay

topraklarını işgal etmek için geldiğinde de,

Malkar'dan ve Osetya'dan yardım etmek için askerler

gelmişti...

îşte bütün bu işler, Töre müessesesinin organizasyonlarıyla gerçekleşiyordu.

Baksan ve Holam vadilerinde yaşayan

Malkarlılar ile komşu Gürcü-Svanlar arasında bir

anlaşmazlık çıktığı zaman devreye yine Töre

müessesesi giriyordu. Sözgelimi, Malkarlılar sürekli

Gürcü-Svan topraklarına saldırarak yağmacılık

yapıyorlardı. Bu durumdan şikayetçi olan GürcüSvanlar, Malkar Töresine başvurarak durumu

çözmelerini istemişlerdi. Malkar Töresi de GürcüSvanlardan alınacak bir toprak karşılığında Malkar

çetelerinin saldırılarını engellemeyi başarmıştı.

Gürcü-Svanlar da, Holam-Bızmgı meralarında

sürülerini otlatabileceklerdi...

Komşu halklar ile sınır anlaşmazlıklarıyla ilgili

işlerden başka, bizzat Malkarlıların kendi içlerinde,

prensler arasında da sınır anlaşmazlıkları oluyordu.

Hatta aynı sülaleye mensup olan

199

bilig-6/Yaz’97

kişiler arasında da bu tür anlaşmazlıklar mevcuttu.

Bu anlaşmazlıkları çözmek için yine Töre'nindi.

Töre müessesesi, prensler ile halkın ileri gelen

zenginlerinin işlerine ayrı bir önem veriyordu.

Onların işlerini uzun ve derin araştırmalardan sonra

karara bağlıyordu. Töre müessesesi, kişilerin prens

yahut zengin olmasına bakmıyor, eğer onları suçlu

bulursa en ağır müeyyidelerle cezalandırıyordu. Hatta

ölüm cezasına bile çarptırabiliyordu. Sözgelimi, Ullu

Malkar'da gelinlerin zifaf gecesine gitmeyi adet

haline getiren Botaş ailesine mensup zengin birini

ölüm cezasına çarptırmış ve bu ceza uygulanmıştı.

Raçikav adlı bir sülale, Çegem halkına yaptığı

zulümden dolayı, Töre müessesesi tarafından toptan

öldürülmeleri cezasına çarptırılmıştı. Kelemet

Malkaruk'un önderliğinde Töre müessesesinin

muhafızları Raçikav ailesini toptan öldürdüler. Bu

olayla ilgili bir Malkar halk şarkısı da vardır:

"Bereket gelsin ElbaylarınTayçık ile Bala 'ya

Kan döküldü Gestenti 'de Raçikavların merasına"

Töre, Raçikav ailesi toptan kırıldıktan sonra

onların topraklarını topraksız köylülere pay etti. Halk

da, Töre'ye bu adaletinden dolayı minnettar kaldılar.

Halk şarkısı şöyle devam ediyor:

'Büyük Töre 'ye şimdi teşekkür edelim

Topraksızlara ödünç hayvanlar verelim

Ullu-Çegem 'de Ullu-Töre 'ye yol ettik

Raçikavların kökünü yok ettik... "

Raçikav sülalesi ortadan kaldırılırken, bu

sülaleye mensup birinin hanımı o sırada baba evinde

(Karabugaylarda - Osetya'da) idi ve bir oğlan çocuğu

doğurmuştu. Çocuk 7-8 yaşına geldiğinde, annesi onu

alarak Malkar'a gelerek Töre heyetinin huzuruna

çıkıyor. Töre, Raçikav sülalesine mensup olan bu

çocuğun, eskiden Raçikav sülalesine ait olan

toprakları vermeyi kabul etmiyor ve sadece ona

kendisini geçindirebilecek kadar toprak ve hayvan

veriyor. Hatta çocuğun, toptan ortadan kaldırılmış

olan Raçikav sülalesinin adını

taşımasını da yasaklıyor. Daha sonra çocuk "Tuvdu"

adıyla anılıyor ve bu ad onun sülale adı olarak

kalıyor.

E.Z. Baranova'nın yazdıklarına göre, birisi durup

dururken, hiçbir suçu olmaksızın, başka birini

yaraladığı veya öldürdüğü zaman, Töre bu adamı

ölümle cezalandırıyordu.

N. Petraseviç anılarında şöyle bir olaydan

bahsediyor: "Karaçay'da, İsaliy Erken adlı birisi,

ücretini vermek kaydıyla Haciyat Dola adlı bir

kadından çizme yapmak için deri alıyor. Daha sonra

İsaliy Erken sözünde durmayarak derinin ücretini

ödemiyor. Aradan 7 yıl geçtikten sonra Haciyat Dola,

El-Töre'ye başvuruyor. El-Töre, kadını haklı buluyor

ve İsaliy Erken'i de kadına tazminat olarak üç buzağılı

inek, gebe inek ve iki tane de kuzulu koyun ödemeye

mahkum ediyor..."

Çegem'de, Botaş Makıt adında birisi, kendisine

saldırdığı için, Malkaruk ailesinin bir keçisini

öldürüyor. Malkaruk ailesi de, öldürülmüş olan bu

keçinin parasını istiyor ve Botaş Makıt'ı Töre'ye dava

ediyor. Töre olayı inceledikten sonra, keçiyi kendisini

korumak için öldürdüğü kanaatine varıyor ve Botaş

Makıt'ı haklı buluyor...

Karaçay-Malkar Türklerinin Töresi hakkında

şimdiye kadar anlatılanları, halkın ağzından

derlediğimiz Töre ile ilgili ata sözleriyle özetleyelim:

"Sen davacı olsan da,

Töre kendi işini (bildiği gibi) yapar.

Davacıdan dava kalmazsa,

Töreci 'den de töre kalmaz.

Töre'nin kestiği yerden,

Kan çıkmaz. Töre 'nin yumuşaklığı, sertliği

(Töre) Başkanının sorgusuna göre olur.

Töre 'nin söyleyeceklerini bilmiyorsan

Töre 'ye gitme.

Dünyada adalet kalmamışsa,

Ullu Malkar'da Töre de mi kalmamış...''