KURTULUŞ SAVAŞINDAN CUMHURİYETE

1

Cumhuriyet, Osmanlı’dan miras kalan bir yapı üzerine inşa edilmiş bir rejim olarak

doğdu. Eski algı ve duruşları yıkmak, yüzyıllardır toplumun benliğine işlemiş fikirleri söküp

atmak kolay olmadı. Rejimin ne olduğu halka ve halkın nabzını tutan kişiliklere tam olarak

anlatılmalı ve yapılması gereken her şey, onlar tarafından da içselleştirilmeliydi. Cumhuriyet

rejimi bir takım çevreler tarafından tam olarak algılanmasına algılanmıştı, ancak öyle kişiler

vardı ki onların Cumhuriyet rejimini algılayıp içselleştirmeleri işleri daha da kolaylaştıracaktı.

Ancak düşünülen gerçeğe dönüşmedi. Yıllarca aynı dava uğruna savaşmış olan Paşalar,

siyasal arenada aynı davanın savunucusu olamadılar. Ayrılık çanları her devrim sonrası gibi

onlar için de çalacaktı. Buna rağmen devrimler tüm hızıyla gerçekleşme dinamizmini içinde

barındırdı

Giriş

Cumhuriyet, Türkçeye Arapçadan girmiş bir sözcüktür. Arapçada bu

kavram “halk”, “büyük kalabalık” anlamında kullanılır. Cumhuriyet kavramının

tüm dünyaya yayılmasına kaynaklık eden Fransa’daki Fransızca karşılığı ise “La

Republique”dir. İngilizce karşılığı olarak “The Republic” olarak kullanılan bu kavram

Latince’de “Res Publica” kelimesinden türemiştir1

.

Cumhuriyet sözcüğünü ona yüklenmiş bir rejim arka planıyla ortaya koymak

için ise dar ve geniş anlamda bu kavramı açmak yerinde olacaktır. Cumhuriyet

rejimi dar anlamda ele alındığında Monarşi’nin karşıtı olarak tanımlanabilir.

Monarşilerde devlet başkanlığı, babadan oğula veraset yoluyla sürüp gider.

Cumhuriyet’te ise, Monarşi’nin karşıtı olarak, devlet başkanlığı herhangi bir veraset

bağına dayanmadan her yurttaşın -doğal hakkı olarak- seçilebileceği bir rejim olarak

görülür. Egemenliği, zümreye ya da kişiye ait olan bir güç olarak değil de, toplumun

tümüne ait olan bir güç olarak ele alır. Başta devlet başkanı olmak üzere, devletin

başlıca temel organlarının seçim ilkesine göre kurulmuş olduğu; ayrıca bunların

hiçbir şekilde veraset ilkesine dayanmadığı bir hükümet biçimi olarak kabul görür2

.

Cumhuriyet rejimini geniş anlamda ele aldığımızda ise, yukarıda saydığımız

özellikler kısır kalır. Cumhuriyet’in geniş anlamdaki tanımında daha çok demokrasi

hedef alınır. Cumhuriyet’in sadece Monarşi’nin karşıtı olarak tanımlanması,

özü bağlamında Cumhuriyet rejimini etkisiz kılar. Demokrasiye dayanmayan

Cumhuriyetler de, bu anlamda ele alındığında, Monarşilerde olduğu gibi despot

bir yönetim aracı olarak varlık gösterebilir3

. Dolayısıyla Monarşi’ye dayalı bir

hükümet şeklinde Demokrasi’ye dönük çok daha fazla uygulamalar yer alacağı

gibi; Cumhuriyet gibi bir rejimde -tam tersi olarak- otoriteye dayalı, Demokratik

olmayan, insan hak ve özgürlüklerinin son derece kısıtlı olduğu bir hükümet var

edilebilir. Doğal olarak; Demokrasi’ye dayanmayan bir Cumhuriyet rejiminin;

ortaya çıkma amacına ters bir istikamette hükümet ettiği anlamına gelir.

Türk Devrimi’nin önderi sıfatıyla ortaya çıkan ve Monarşi’ye dair ne kadar

kurum varsa her birini tek tek ortadan kaldıran Mustafa Kemal de; yukarıda dar ve

geniş anlamıyla ele aldığımız Cumhuriyet rejimini, dar kalıpta değil, geniş kalıpta

ele almış ve Cumhuriyet’ten ne anlaşılması gerektiğini Medeni Bilgiler adlı kitabıyla

ortaya koymuştur. O, Cumhuriyet rejiminin tanımını yaparken; onu Demokrasi’den

uzak bir rejim olarak görmemiş ve mihenk taşı olarak Demokrasi içerisinde ele

almıştır. Onun gözünde Demokrasi ve Cumhuriyet öz itibariyle birbirinin aynıdır.

O Cumhuriyet’i

dereceleri, ülküsünün uygulanmasında büsbütün ülküden yoksunluğu gerektirebilecek

ihtiyatsızlıklardan sakınmayı gerektirir. Bundan dolayı demokrasi prensibinin en çağdaş ve

mantıki uygulamasını sağlayan hükümet şekli cumhuriyettir”4

 diyerek ifade eder.

Milli egemenliği Cumhuriyet’in temeli olarak görüp, Türk Milleti’ne,

bu hükümet şeklini uygun gören Mustafa Kemal, Milli Egemenliği de şu şekilde

tanımlar:

“Milli egemenlik öyle bir nurdur ki onun karşısında zincirler erir, taç ve tahtlar

yanar, taç sahipleri mahvolur. Milletlerin tutsaklığı üzerine kurulmuş kurumlar her tarafta

yıkılmaya mahkûmdur5

.”

Mustafa Kemal, Osmanlı’nın yıkımı üzerinden hayat verdiği Türk

Milleti’ne, teokratik yapıyı da üzerine alan Monarşik sistemi uygun bulmayarak

“Türk milletinin tabiat ve adetlerine en uygun idare, Cumhuriyet idaresidir6

” algısıyla,

Türk milletinin üzerine kâbus gibi çöken saltanatı her türlü zorluğa karşı yok edip

Cumhuriyet sistemini Türk milletinin yeni rejimi olarak hayata geçirmiştir. Türk

Kurtuluş Savaşı sonucunda ortaya çıkabilen Cumhuriyet, Mustafa Kemal’in de

söylediği gibi, en büyük eser olarak görülür. Ve kanla, irfanla kurulduğu Mustafa

Kemal tarafından sürekli tekrarlanır7

.

Cumhuriyet’in İlanı ve Muhalif Yapı

Milli Mücadele’nin kazanılmasını takiben yeni kurulan Türk Devleti’nin en

önemli sorunlarından biri, Osmanlı Devleti’nden miras kalan Saltanat makamıydı.

Saltanat’ın 1 Kasım 1922’de kaldırılmasının ardından ise, Meclis’te ve Meclis

dışında yaşanan ikinci kriz Cumhuriyet’in ilan edilmesi mevzusudur. Rejiminin ne

olduğu tam olarak bilinmeyen bir yapının ortaya çıkmış olması, köklü devrimlerin

yaşanması konusunda sağlam adımların atılmasını da beraberinde getirmiştir.

Ancak bu dönemde hem Meclis’teki ikinci grup taraftarları hem de eski İttihat ve

Terakki Cemiyeti içerisinde yer almış kişilerin muhalif hareketleri ortaya çıkmıştır.

Ayrıca Cumhuriyet’in ilanı konusunda Mustafa Kemal ile yakın dava arkadaşları

arasında kesin ayrılıklar da, bu dönemde tam olarak ortaya serilmiştir.

Ulusal hareketin en başında yer alan Kazım Karabekir Paşa, Rauf (Orbay)

Bey, Ali Fuat Paşa (Cebesoy), Refet Paşa (Bele) gibi önemli kişiler, yeri geldiğinde

Mustafa Kemal’e muhalefet edebilecek dirayette kişiliklerdi. Daha sonra ise Mustafa

Kemal’in etrafına, ona tam tamına bağlılık göstererek sadakat içerisinde olacak

yeni isimler katıldı. Ali Çetinkaya, Kılıç Ali, Recep Peker, İsmet İnönü ve Yunus

Nadi (Abalıoğlu) olarak sayabileceğimiz bu isimler, Mustafa Kemal’in çevresinde ve

yakınında yer aldıkça, diğer liderler kendilerinin dışlandığı sonucunu çıkarıyor ve

yavaş yavaş süreçten geriye itildikleri kanısına varıyorlardı

ve bunun tersine, çoğu zaman siyasal süreçten ve karar alma mekanizmalarından

dışlanmışlıkla karşı karşıya geldikleri savını ortaya atıyorlardı9

. Bu da doğal

olarak Mustafa Kemal’e karşı muhalif hareketlerin çoğalmasına sebep oluyor

ve eski arkadaşların arasına bir takım ayrılıklar giriyordu10. Mustafa Kemal’in

Milli Mücadele’yi birlikte gerçekleştirdiği arkadaşlarına daha sonradan yapacağı

devrimler konusunda yeterince bilgi aktarımı yapmayışının ve birlikte hareket

etmek gibi bir yöntemden uzak durmasının nedeni olarak, yapılacak olan inkılaplara

karşı çıkılabileceği düşüncesini ortada bir tehdit olarak görmesindendir. Yukarıda

adını saydığımız kişilerin muhaliflikleri söz konusu olduğunda ve en az Mustafa

Kemal kadar saygınlıkları da göz önünde bulundurulduğunda, Mustafa Kemal’in

neden bu yolu seçtiği rahatlıkla anlaşılabilir11. Paşalar arasında yaşanan ayrılıklar;

hem siyasal süreçte yaşanan ayrılıklar hem de kişisel husumetler sebebiyle yaşanan

ayrışmalardı. Ortaya çıkan bu durum, aslında çoğu ihtilâlde yaşanmıştır. İhtilâller

tarihi göz önüne alındığında her ihtilalin hazırlık aşaması; birlik, beraberlik

içerisinde geçer. İhtilal yapılıp ülkenin inşası tasarılarına geçildiğinde ise, ihtilali

yapanlar arasında fikir ayrılıkları cereyan eder ve en sonunda da ihtilal bir şekilde

kendi yavrularını yer. Bu, tarihsel yaşanmışlıklar bağlamında normal olarak

değerlendirilen bir durumdur12.

Cumhuriyet’in ilan edilmesi meselesine gelindiğinde, bu hükümet şekli

Mustafa Kemal’in çok öncelerden itibaren aklında olan bir yönetim şekliydi.

Mustafa Kemal’in 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıktığında Türkiye için en uygun

rejimin Cumhuriyet olduğuna karar verdiği bilinir. O, Türk vatandaşlarında

mevcut olup, asırlardır geliştiremedikleri büyük kabiliyetlerin ve potansiyellerin,

Cumhuriyet ile yeşereceğine inanmıştır13. Milli mücadeleye başladığı günlerde dahi

bu konu hakkında yakın arkadaşlarına konuşmuş; hatta -Erzurum Kongresi’nden

9 A.g.e., s.206; Mustafa Kemal, Cumhuriyet’in ilanı öncesi Ankara’daki bütün arkadaşlarını

çağırıp görüşme lüzumunda bulunmamıştır. Mustafa Kemal, tüm arkadaşlarının kendisi gibi

düşündüklerini söyleyerek, Ankara’da bulunmayan kişilerin yetkileri olmadıkları halde haber

verilmeden ve rızaları alınmadan Cumhuriyet’in ilan edilmiş olmasına gücenmelerine ve onlardan

ayrılma nedeni saymalarına bir anlamda tepki göstermiştir. Bkz: Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk:

1919-1927, AAM Yay., Ankara, 2006, s.543.

10 Kazım Karabekir, Ali Fuat ve Rauf Bey gibi Mustafa Kemal’in yakın arkadaşları, Mustafa Kemal’in

etrafında “tufeyli” (dalkavuk, asalak) adını verdikleri bir takım çıkarcı kimselerin toplanmasından

şikâyetçidirler. Bunlar Paşalara göre Milli Mücadele yıllarında hiç görünmemişler, ancak

zafer kazanıldıktan sonra ortaya çıkan nimetlerden faydalanmak üzere meydana çıkmışlardır.

Paşalara göre Mustafa Kemal bu tufeylileri çevresinden uzaklaştırmalı ve eski Milli Mücadele

arkadaşlarıyla el ele vermeliydi. Bkz: Vahdettin Engin, Hesaplaşma -Atatürk ve Muhalefet Arasındaki

İktidar Mücadelesinde Son Hamle: İzmir Suikasti-, Yeditepe Yay., İstanbul, 2011, s.22; Örneğin Kazım

Karabekir Mustafa Kemal’le aralarına giren bu kişilerle ilgili olarak şunları söylüyor: “…Sadece

memleket ve millet sevgisiyle birbirimize canla, başla bağlı olarak yaptığımız hürriyet ve istiklal savaşı

esnasında adları sanları duyulmamış bir takım cılız ve menfi ruhlu tufeylilerin mantar gibi biterek, araya

girişleri ile yarattıkları ayrılık havasında, Milli Mücadele günlerine ait birçok gerçeklerin örtbas edilmek

istendiği görülüyor…”. Bkz: Feridun Kandemir, Kazım Karabekir’in Yakılan Hatıraları Meselesinin

önce- 20 Temmuz 1335 (1919) de Mazhar Müfit’in “Milli mücadelenin muvaffakiyete

ulaştığı takdirde hükümet şekli olarak ne düşünüyorsunuz?” sorusuna: “Şekli hükümet

zamanı geldiğinde Cumhuriyet olacaktır” yanıtını vermiştir. Ancak bu düşüncesinin

o an için gerçekleşmesinin mümkün olmadığını bildiği için de Mazhar Müfit’ten

bu konu hakkında kimseye bahsetmemesi telkininde bulunmuştur14. Şimdilik

izlenilecek yöntemde zamanın olgunlaşmasını beklemek, uygulanacak politikaları

evrelere ayırmak ve tüm bunları da ulusal bir sır olarak saklamanın şart olduğunu

düşünüyordu. Sonunda, şartlar olgunlaştığında tüm planlar gerçekleştirilecekti ve

de öyle oldu. İlk olarak Amasya Genelgesi’nde “Milletin azim ve kararı”, ardından

Erzurum Kongresi’nde “Milli iradenin hâkim kılınması”, Sivas’ta ise milli iradenin

hâkim kılınmasının ve halkın azim ve kararlılığının ülke geneline yaygınlaştırılması

ifadeleri kullanılmaya başlandı. İngiliz Yüksek Komiseri Sir J. de Robeck’in de

sezinlediği gibi bir Anadolu Cumhuriyeti’ne doğru hızla gidildiğinin sinyalleri

veriliyordu15. Meclis açıldığında M. Kemal’in “hükümet teşkilinin zorunlu olduğunu,

geçici olmak kaydıyla bir devlet reisi tanımak ya da bir Padişah kaymakamı ihdas etmenin

gerekli olmadığını, TBMM üzerinde başka bir kuvvetin mevcut bulunmadığını ve

TBMM’nin yasamaya ve yürütmeye ilişkin salahiyetleri kendi bünyesinde toplayacağını16”

belirttiği takriri, bu esaslara dayanan hükümet şeklinin Halk Cumhuriyeti’nden

başka bir şey olamayacağını ortaya seriyordu. Bu dönemde “Cumhurreissiz bir

Cumhuriyet” yönetimi yaşanmıştır denebilir. Saltanatın kaldırılmasından itibaren

ise Mustafa Kemal, Cumhuriyetin ilan olunacağı günü sabırsızlıkla bekledi ve

hükümette bulunan kişilerin tam olarak kendi inandığı ve güvendiği kişilerden

oluştuğu bir yapı ortaya koymaya çalıştı. Bunu başardığında da Cumhuriyet’in ilanı

gerçekleştirildi.

Ancak, Rauf Orbay’ın Meclis İkinci Başkanı, Sabit Sağıroğlu’nun da Dâhiliye

Nezareti’nde bulunuyor olması Mustafa Kemal’de tedirginlik yaratmaktaydı. Sabit

Bey İttihat ve Terakki’nin yönetimde olduğu dönemde valilik yapmış bir kişiydi.

Ve Mustafa Kemal milli mücadelenin İttihatçılara mal edilmemesi için azami

çaba harcamıştı. Bu sıralarda da İstanbul’da “İttihatçılar yeniden iktidara geliyorlar”

denerek propagandalar yapılıyordu. Bu açıdan Mustafa Kemal Sabit Bey’in Dâhiliye

Vekili olmasına karşı çıktı17. Mustafa Kemal bu tedirginliğini gidermek üzere yeni

bir kabinenin kurulması gerekliliği kararına vardı ve Ali Fethi Bey’in yönettiği

hükümet düşürüldü18.

14 Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Türk Tarih Kurumu Yay.,

Ankara, 2009, s.74.

15 “İngiliz Yüksek Komiseri İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a gönderdiği 17 Eylül 1919 tarihli

yazısında Anadolu’daki Kemalist hareketin gittikçe yayıldığını ve bir Anadolu Cumhuriyeti’ne doğru hızla

geliştiğini bildiriyordu”. Bkz: Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk, C.I, Türk Tarih Kurumu,

Ankara, 1992, s.104’ten akt: Osman Demirbaş, “Türkiye’de Cumhuriyet Fikrinin Oluşumu”, İ.Ü.

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S.8, 4/2005,

s.s.51-52.

16 Mahmut Soydan, Milli Mücadele Tarihine Dair Notlar Ankaralı’nın Defteri, (Haz: Necdet Bilgi),

Türkiye İş Bankası Kültür Yay., s.13.

17 Kazım Özalp-Teoman Özalp, Atatürk’ten Anılar, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara, 1994,

s.27.

18 Halim Demir, Milli Mücadele (Kuvayı Milliye-İttihatçılar ve Muhalifler), Ozan Yayıncılık, İstanbul,

2008, s.124.

Ercan YALÇIN

120

ÇTTAD, X/22, (2011/Bahar)

1. Bunalımlar, Tartışmalar ve Cumhuriyet’in İlanı

Mustafa Kemal Cumhuriyet’in ilan olunabilmesi için, hükümetin zor

durumda olduğu bir anı kolluyor ve adeta bu durumu kendisi yaratmaya çalışıyordu.

İttihatçı Sabit Bey Dahiliye Vekili olmuştu. Yine muhalifler Rauf Bey’i de Meclis

ikinci başkanlığına seçmişti. Mustafa Kemal 25 ve 26 Ekim günlerinde hükümeti

Çankaya’da topladı ve hükümetin istifa etmesi gerekliliği üzerinde durarak, o anda

hükümette yer alan kimselerin yeni seçilecek hükümette görev almaması telkininde

bulundu. Fethi Bey, 25 Ekim 1923 Cuma günü, “Güçlü bir Meclis’in tam güvenine

sahip bir Bakanlar Kurulu’na ihtiyaç olduğunu” gerekçe gösterip, arkadaşlarıyla

birlikte Mustafa Kemal’in isteğini yerine getirerek istifa etti19. Bu şekilde Mustafa

Kemal, muhalefetin kendisinin bir hükümet kurma girişimine girmesini istiyor,

sonunda da tam olarak uyumlu bir idare ortaya çıkmayacağını düşünüp20, bu

karışıklıktan da yararlanarak, kendisinin çözüm oluşturacağı bir düzen işletiyordu.

Ardından Meclis’te yeni hükümetin oluşması adına birçok liste ortaya konuyor;

ancak yeni hükümet bir türlü kurulamıyordu. Çünkü yeni oluşturulan listelerde

ağır top olarak sayılabileceklerin çoğu Mustafa Kemal’e yakın kişilerdi ve bu kişiler

yeni hükümette yer almaktan kaçıyor, adeta ne onlarla ne de onlarsız bir hükümet

kurulması imkânsız hale geliyordu. Burada muhaliflerin yapması gereken iki yol

vardı; ya Mustafa Kemal’i tasfiye etme yoluna girişecekler –ki bu o dönemde çok

zordu- ya da Mustafa Kemal’le aynı yolda yürüme politikasına girişeceklerdi.

Mustafa Kemal öyle bir durum yaratmıştı ki bu durum ancak onun hakemliği ile

içinden sıyrılabilecek bir buhrana dönüşmüştü21.

Muhalif basın organları ise Meclis’te hükümet kurma girişimleri yaşanırken

Mustafa Kemal’e muhalefet amacı güderek; Rauf Bey, Kazım Karabekir, Ali Fuat Paşa

ve Dr. Adnan Adıvar Bey’i ön plana çıkartan yayınlar yapmaktaydılar22. Muhalif

organların yardımları pahasına yeni bir hükümet teşkil edilemeyince Mustafa Kemal

otoriteyi tamamen ele aldı. 28 Ekim akşamı Çankaya’da yaptığı toplantıya İsmet

Paşa, Ali Fethi, Milli Müdafaa Vekili Kazım (Özalp) Paşa, Kemalettin Sami, Halit Paşa,

Rize Milletvekili Fuat ve Afyonkarahisar Milletvekili Ruşen Eşref Bey katıldılar23.

Mustafa Kemal kendisi ile hemfikir olmadıklarını düşündüğü arkadaşlarını

çağırma gereksinimi duymadı24. Mustafa Kemal bu toplantıda arkadaşlarına “Yarın

Cumhuriyet’i ilan edeceğiz, beni fırka grubuna davet edin, bir konuşma yapacağım” dedi ve

konuklar erkenden dağıldı. Misafirler Çankaya’dan ayrılınca İsmet Paşa’yla Mustafa

Kemal bir kanun müsveddesi hazırlama işine başladılar ve 20 Ocak 1921 tarihli

Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun devlet şeklini tespit eden maddelerini değiştirm

gruba Mustafa Kemal’i davet ettirdi26. Bu takrirde “Umumi Reis Mustafa Kemal Paşa

hükümet sorununa çare olunması için davet edilmelidir” deniyordu. Ve Mustafa Kemal

de Çankaya’da bu kararın kabul edilmesini beklemekteydi. Sonunda Mustafa

Kemal, kararın ardından salona girdi ve kısa bir süre kaldıktan sonra “Bana bir saat

müsaade ediniz, bulacağım hal tarzını arz ederim” diyerek odasına çekildi27. Mustafa

Kemal’in izin isteyerek odasına çekildiği bu bir saatlik zaman dilimi, adeta Türkiye

Devleti’nin kaderini belirleyen andan başka bir şey değildir28.

Mustafa Kemal’in teklifi, Başkan Fethi Bey tarafından oya sunulup kabul

edildi ve ardından Parti Genel Kurulu 13:30’da Fethi Bey’in başkanlığında tekrar

toplanarak ilk sözü Mustafa Kemal’e verdi ve Mustafa Kemal şu şekilde açıklamada

bulundu: “Saygıdeğer arkadaşlar, üzerinde durduğumuz meselenin çözümünde karşılaşılan

güçlüklerin sebebi, bütün arkadaşlarca anlaşılmıştır sanırım. Eksiklik ve yanlışlık

uygulamakta olduğumuz usul ve şekildedir. Gerçekten de yürürlükteki Teşkilat-ı Esasiye

Kanunu’na göre, bir hükümet kurmaya teşebbüs ettiğimiz zaman, bütün arkadaşların her biri

bakanları ve hükümeti seçmek mecburiyeti ile karşı karşıya kalıyor. Hepinizin birden hükümet

üyelerini seçmek zorunda kalmanızda görülen güçlüğün giderilmesi zamanı gelmiştir. Geçen

dönemde de aynı şekilde güçlüklerle karşılaşılıyordu. Görülüyor ki, bu usul bazen birçok

karışıklıklara yol açıyor. Yüksek heyetiniz bu güçlüğün çözülmesi için beni görevlendirdi.

Ben de bilginize sunduğum bu görüşten hareket ederek düşündüğüm şekli tespit ettim.

Onu teklif edeceğim. Teklifim kabul edilirse kuvvetli ve kendi içinde uyumlu bir hükümet

kurmak mümkün olacaktır. Devletimizin şekli ve niteliğini tespit eden ve hepimiz için bir

gaye olan Teşkilat-ı Esasiye Kanunumuzun bazı noktalarına açıklık kazandırmak gerekir”29

diyerek, Mustafa Kemal gece İsmet İnönü ile hazırladıkları tasarıyı okutmak üzere

kâtip beylerden birine uzattı. Mustafa Kemal bu tasarıyla Teşkilat-ı Esasiye’nin 1.

maddesine “Türkiye Devleti’nin şekli hükümeti, Cumhuriyettir” ek hükmünü getirip30,

yönetim şeklinin Cumhuriyet olması gerektiği düşüncesini ortaya koydu.

Mustafa Kemal’in anayasa değişikliğini içeren tasarısının ardından vekiller

tarafından birçok konuşmalar yapıldı. Teşkilat-ı Esasiye Kanunu değişikliğinin,

bunalımı çözecek nitelikte olmadığını savunan mebusların yanında, Cumhuriyet’in

ilanının şu an için erken olduğu, öncelikli hedefin o an yaşanmakta olan hükümet

krizini giderici önlemleri almak olması gerektiği fikirlerini ortaya attılar. Ancak

muhaliflere nazaran şekli hükümetin Cumhuriyet olması gerektiğini savunan mebus

sayısı çok olduğu için bu muhalif grup susturulmuş, İsmet Paşa’nın ve ardından

Abdurrahman Şeref Bey’in net demeçleri amacına ulaşmıştır. Abdurrahman Şeref

Bey muhalif olarak görüş öne süren vekillere konuşmasında, “Doğan çocuğun adını

koymaktan başka ne yapıyoruz?”31 diyerek çıkışıyordu. Fırka toplantısı uzun süre devam

ettikten sonra akşama doğru grup toplantısı meclis toplantısına dönüştürülerek

saat sekiz buçukta Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda yapılan değişiklikler hakkında

oylamaya geçildi32 ve alkışlar arasında Cumhuriyet’i ilan eden maddeler aynen kabu

edildi33. Diğer maddeler üzerinde ise Anayasa Komisyonu tarafından değişiklikler

yapıldı. Değişikliklerin ardından Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda yapılan tavzih

(açıklama) ve tadillerle (düzeltme) kabul edilen maddeler şunlardı:

“Madde-1: Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. İdare şekli halkın kaderini bizzat

ve bilfiil idare etmesi esasına dayalıdır. Türkiye Devleti’nin yönetim şekli Cumhuriyet’tir.

Madde-2: Türkiye Devleti’nin dini, din-i İslam’dır. Resmi dili Türkçedir.

Madde-4: Türkiye Devleti, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur.

Meclis, hükümetin kısımlara ayırdığı idareyi İcra Vekilleri (Bakanlar) vasıtasıyla idare eder.

Madde-10: Türkiye Cumhurbaşkanı TBMM genel kurulu tarafından ve kendi

üyeleri arasından bir seçim devresi için seçilir. Başkanlık vazifesi yeni Cumhurbaşkanı

seçilene kadar devam eder. Tekrar seçilmek mümkündür.

Madde-11: Türkiye Cumhurbaşkanı, Devlet’in başkanıdır. Bu sıfatla gerek gördükçe

Meclis’e ve Bakanlar Kurulu’na başkanlık eder.

Madde-12: Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından ve Meclis üyeleri arasından

seçilir. Diğer Bakanlar, Başbakan tarafından yine Meclis üyeleri arasından seçildikten sonra,

tümü Cumhurbaşkanı tarafından Meclis’in onayına sunulur. Meclis toplanmamışsa, konu

Meclis’in toplantısına ertelenir”34.

Diğer maddelerin de kabul edilmesinden sonra şair Mehmet Emin

Yurdakul’un isteğiyle Meclis’te bulunan tüm milletvekilleri ayağa kalkmış ve hep

bir ağızdan “Yaşasın Cumhuriyet!” diye bağırmışlardır. 29 Ekim 1923 akşamında

TBMM’nde yapılan oylamalar sonucunda da Ankara Milletvekili Mustafa

Kemal, Meclis’in 158 üyesinin oybirliği kararıyla Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk

Cumhurbaşkanı olarak seçildi35. Durum aynı gece bütün memlekete bildirilerek her

tarafta gece yarısından sonra yüz bir pare top atışı yapılarak ilan edildi36. İlk Kabine

Malatya Milletvekili İsmet Paşa tarafından oluşturuldu ve İsmet Paşa Türkiye

Cumhuriyeti’nin ilk Başbakanı oldu. Meclis Başkanlığı görevi de Fethi Bey’e

verildi37. Türkiye’de Cumhuriyet’in ilan edilmesi yabancı ülkeler tarafından da

yakından takip edilen bir olay olarak karşımıza çıkmaktadır. Amerikan belgelerine

Cumhuriyet’in ilan olunacağı Bristol tarafından şu şekilde aktarılmıştır:

“26 Eylül 1923, İstanbul

Resmi basının Ankara’dan bildirdiğine göre, Türk Anayasasında değişiklikler

hemen hemen hazırdır ve belki de gelecek hafta görüşülmesine başlanacaktır. Yeni anayasaya

göre Türkiye bir Cumhuriyet ve “Halk Hükümeti” (People’s Government) olacaktır. Yasama

organının süresi dört yıl olacak ve her yıl dört ya da altı ay çalışacaktır. Cumhurbaşkanı aynı

33 Cezmi Eraslan, a.g.e., s.429.

34 TBMM Zabıt Ceridesi, D:2, C:1, İ:43, 29.10.1339; ayrıca bkz: Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları,

s.216; yine Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun Bazı Mevaddının Tavzihan ve Tadiline Dair Kanun için

bkz: Suna Kili-Şeref Gözübüyük, Sened-i İttifak’tan Günümüze Türk Anayasa Metinleri, Türkiye İş

Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2006, s.119.

35 TBMM Zabıt Ceridesi, D:2, C:1, İ:43, 29.10.1339.

36 Konya Mebusu Eyüp Sabri Bey, Cumhuriyet’in tüm Türkiye’de ilanının yüz bir pare top atışı ile

yapılması için meclise teklifte bulunmuş ve bu teklif kabul olunmuştur. Bkz: TBMM Zabıt Ceridesi,

D:2, C:1, İ:43, 29.10.1339.

37 Mustafa Kemal Atatürk, a.g.e., s.551.

Kurtuluş Savaşı Komutanları Ekseninde Cumhuriyet ...

123

ÇTTAD, X/22, (2011/Bahar)

zamanda Büyük Millet Meclisi Başkanı olacak ve Mustafa Kemal Türkiye Cumhuriyeti’nin

ilk Cumhurbaşkanı olacaktır”38. Yine Amiral Bristol tarafından Amerika’ya gönderilen

belgede Cumhuriyet’in ilan olunduğu şu şekilde bildirilmiştir:

“30 Ekim 1923, İstanbul

Ankara Meclisi dün gece Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilan etmiştir.

Kemal oybirliği ile Cumhurbaşkanı seçilmiş, o da İsmet Paşa’yı Başbakan atamıştır.

Cumhuriyet’in kuruluşu bu sabah İstanbul’da 101 top atışı ile selamlanmıştır”39.

2. Rauf Bey’in, Hüseyin Cahit Bey’in ve İstanbul Basını’nın Cumhuriyet

Rejimi’ne Bakışı

Cumhuriyet’in ilanı, İstiklal Savaşı’nın en önemli kahramanları olarak

anılan Rauf (Orbay) Bey40, Ali Fuat (Cebesoy) Paşa, Refet (Bele) Paşa ve Kazım

Karabekir Paşa’nın Ankara’da bulunmadıkları bir dönemde gerçekleşti. Kurtuluş

Savaşı’nın önderlerinden Rauf Bey, Refet Paşa ve Ali Fuat Paşa’nın Cumhuriyet’e

karşı duruş sergiliyor olmaları, diğer muhalif kişilere göre çok daha acı bir durum

olarak karşımıza çıkmaktadır41.

Mustafa Kemal saltanat ortadan kaldırılmadan önce, daha Cumhuriyet

rejimi tartışmaları ortaya çıkmadan, yakın arkadaşlarıyla konuşmuş ve saltanat

konusunda fikirlerini almıştı. Cumhuriyet rejiminin önündeki en büyük engellerden

biri olan saltanat sorunu konusunda Mustafa Kemal, yakın arkadaşlarının nasıl bir

duruş sergilediğini Refet Paşa’nın Keçiören’deki evinde sohbet ederlerken almıştı.

Bu sohbette Rauf Bey, Ali Fuat Paşa ve Refet Paşa bulunuyordu42. Mustafa Kemal

arkadaşlarıyla yaptığı o günkü sohbeti şöyle anlatır:

“Rauf Bey’den Padişahlık ve Hilafet konusundaki düşüncesinin ve kanaatinin ne

olduğunu sordum. Verdiği yanıtta şu açıklamalarda bulundu: Ben, Padişahlık ve Halifelik

katına gönül ve duygu bakımından bağlıyım. Çünkü benim babam, Padişahın ekmeğiyle

yetişmiş, Osmanlı Devleti’nin ileri gelen adamları arasına geçmiştir. Benim de kanımda bu

ekmekten vardır. Ben iyilikbilmez değilim ve olamam. Padişah’a bağlı kalmak borcumdur.

Halifeliğe bağlılığım ise görgümün gereğidir. Bunlardan başka genel görüşlerim de vardır.

Bizde kamunun birliğini korumak güçtür. Bunu ancak, herkesin erişemeyeceği ölçüde

yüksek görülmeye alışılmış bir kat sağlayabilir. O da padişahlık ve Halifelik katıdır. Bu

katı kaldırmak, onun yerine başka nitelikte bir kat koymaya çalışmak, yıkıma yol açar ve

büyük acı doğurur; bu da hiç uygun bir iş olmaz. Rauf Bey’den sonra karşımda oturan

38 Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kuruluş Yılları, Türkiye İş Bankası Kültür

Yay., İstanbul, 2007, s.183.

39 A.g.e…

40 Rauf Bey kendisinin Ankara’da olmadığı bir anda ilan edilen Cumhuriyet’i nasıl haber aldığını şu

şekilde anlatır: “29/30 Ekim 1923 gecesi, geç vakit henüz yatmıştım ki, top sesleriyle uyandım. Merakla

kulak verdim. Top sesleri dinmiyordu. Yüze yaklaştığını fark edince içimden doğan bir hisle “Mutlaka

Cumhuriyet’tir öyle ise, memlekete ve millete hayırlı ve uğurlu olsun” diyerek haberi olduğunu belirtir.

Ayrıntılı bilgi için bkz: Rauf Orbay, Cehennem Değirmeni -Siyasi Hatıralarım-, C.2, Emre Yay.,

İstanbul, 1993, s.134.

41 Çetin Özek, 100 Soruda Türkiye’de Gerici Akımlar, Gerçek Yay., İstanbul, 1968, s.76.

42 M. Galip Baysan, Türkiye’de Demokrasi’nin Kuruluşunda Ordunun Rolü (İkinci Kitap: 1918-1950),

Üniversiteliler Ofset, İzmir, 2003, s.137.

Ercan YALÇIN

124

ÇTTAD, X/22, (2011/Bahar)

Refet Paşa’dan düşüncesini sordum. Refet Paşa’nın düşüncesi şu idi: Rauf Bey’in bütün

düşünce ve görüşlerine katılırım. Gerçekten bizde Padişahlıktan, Halifelikten başka bir

yönetim biçimi söz konusu olamaz. Ondan sonra Fuat Paşa’nın düşüncesini öğrenmek

istedim. Paşa Moskova’dan yeni geldiğinden durumu, kamunun düşünce ve duygularını

gereğince incelemeye daha zaman bulamadığından söz ederek görüşülen konu üzerinde kesin

bir düşünce ve görüş ileri süremeyeceğini bildirdi”43.

Saltanat konusunda yukarıda Mustafa Kemal’den alıntı yaptığımız

şekilde tavır ortaya koyan liderler, Cumhuriyet konusunda da bir takım

çekinceler barındırıyorlardı. Bu liderlerden Rauf Bey, Cumhuriyet rejimiyle

ilgili olarak İstanbul’da basına verdiği demeçlerde “Cumhuriyet’in ilanının erken

gerçekleştirildiğini”44, “zamansız bir uygulama olduğunu, sadece Cumhuriyet demekle

rejimin özgür sayılmayacağını ve asıl sorunun istibdat ile demokrasi arasında olduğu”45nu

belirttiler. Rauf Bey’in muhalifliğinin esas noktası ise; Cumhuriyet’in zamansız ilan

edildiği yönündeydi. Öyle ki Rauf Bey beyanatlarında: “Bu acelenin sebebini Meclis ve

hükümet millete izah ve ispat etmelidir ve edecektir”46 diyordu. Yine bir diğer ifade olarak

da ekliyordu: “Bazılarının kuvvetli hükümetten yumrukla işleri idare eden bir hükümet

kastettiklerini hayretle işittim. Cumhuriyet’in ilanı acele olmuştur. Çünkü Teşkilat-ı Esasiye

Kanunu tadil ve münakaşa edilmeden emrivaki şeklinde yapılmıştır47...”

Bu yaklaşımları, onların bu süreçte yer almamalarından kaynaklandığı

kadar, bu rejimi kafalarında tam oturtamadıklarından da kaynaklanıyordu. Rauf Bey

bu dönemde Cumhuriyet idaresinin Türkiye için iyi bir sistem olmadığı kanaatini

Kazım Özalp’in Cumhuriyet rejiminden bahsettiği bir sırada, O’na, “Buna mani

olabilirsen memlekete büyük hizmet etmiş olursun” sözleriyle de ortaya koyuyordu48.

Mustafa Kemal Nutuk’ta Rauf Bey’i tam olarak Cumhuriyet karşıtı olarak

göstermemekle birlikte, Cumhuriyet’i savunan ve isteyen bir kişi olmadığını

açıkça söyler49. Mustafa Kemal, Rauf Bey’in en iyi hükümet şekli olarak Teşkilat-ı

43 Mustafa Kemal Atatürk, a.g.e., s.s.463-464.

44 Rauf Orbay hatıralarında Cumhuriyet’in ilanının 23 Nisan’da TBMM’nin açılmasıyla zaten fiilen

hayata geçtiğini sadece adının sarih olarak verilmediğini, bazı gazetelerin yazdıkları gibi ilanın

aceleye getirildiği gibi bir bahsin mevcut olmadığını belirtir. Ve “fiilen mevcut olan bir rejimin, nasıl

olsa konacak olan adı, üç yıl sonra konmuş oluyordu” diye de ekler. Daha sonra da Cumhuriyet’in

aceleye getirilme olayını şu şekilde açıklar: “…Yalnız bu formalite yerine getirilirken, Meclis’teki

müzakerelerin dar bir zamana sıkıştırılmış olması ve böylece acaba neye karar verilecektir diye bekleyen

umumi efkârın hazırlanmadan ani bir karar karşısında kalması yüzünden telaşlanıp, heyecanlanması varit

olabilirdi”. Meclis’te birçok tartışmaya konu olan Vatan Gazetesi başyazarı Ahmet Emin ve Tasvir-i

Efkâr gazetesi başyazarı Velit Ebuzziya Beylere verdiği demeçte de aynı şeyleri söylediğinden

bahseder. Bkz: Rauf Orbay, a.g.e., s.s.134-135.

45 Halim Demir, a.g.e., s.124-125.

46 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar: Büyük Zaferden Lozan’a Lozan’dan Cumhuriyete, C.I-II, (Haz:

Osman Selim Kocahanoğlu), Temel Yay., İstanbul, 2011, s.442.

47 A.g.e.,s.442.

48 Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2006, s.191.

49 İlk Meclis’in vekillerinden Edirne Mebusu Mehmet Şeref Bey’in Rauf Bey’le ilgili düşünceleri

oldukça eleştirel ve hakaret içeriklidir. Mehmet Şeref, Rauf Bey’le ilgili olarak: “…Zaten Rauf

Bey, cumhuriyetin ilanı müzakeresinde yüzünden maskeyi silkip atan Kütahya Mebusu Recep Bey’in

karşısında kekelemeye başlamış ve nihayet dayanamayarak meclisteki beyanatına muhalif olarak gönlünde

ve fikrindekini söylemişti: ‘-Kemiğimi kırsalar Hanedanın ekmeği vardır. Ben Türk milletine değil,

Osmanlı hanedanına minnet ve şükran borcu taşırım. Müslümanlığın emri budur’. Bu sözünde, işte

sadık idi. Türk’ün şerefli tarihine bir dakika iman etmemiş, bir dakika için Türk milletinin ona verdiği

Kurtuluş Savaşı Komutanları Ekseninde Cumhuriyet ...

125

ÇTTAD, X/22, (2011/Bahar)

Esasiye Kanunu’nun öngördüğü Meclis Hükümeti sistemini gördüğünü söyler.

Bu sistemin daha sonradan Halife’nin başa getirilebileceği bir sistem olabileceği

düşüncesiyle Rauf Bey’in eski sistemi daha iyi bulduğu görüşünü de ortaya atar.

Cumhuriyet’in ilanını Rauf Bey ve onun gibi düşünenler için Halifenin başkan

olma lüksünün kalmamasından duydukları telaş ve heyecan olarak anlatır50. Rauf

Bey’in bu dönemde Halife’ye nezaket ziyaretine gitmiş olması51 Mustafa Kemal’in

bu yorumları getirmesine bir kaynak oluşturmuştur. Kazım Karabekir Paşa da

Cumhuriyet’in ilanı ertesinde Halife’yi ziyaret edenler arasındaydı. Kazım Paşa 11

Kasım 1923 Pazar günü Rauf Bey’le görüştüğünde Rauf Bey ile konuşmasını şöyle

dile getirir: “Rauf Bey Halife’nin pek ziyade korktuğunu, Ankara’nın umdelerin ikinci

maddesine rağmen hanedan aleyhinde umur tuttuklarını söyledi. Halife benim ziyaretimi

de arzu ediyormuş. Çok iyi olur dedi”52. Karabekir Paşa, Rauf Bey’le görüşmesinin

ertesi günü Halife’yi ziyaret eder ve bir buçuk saat Halife Abdülmecit ile sohbet

eder53. Karabekir’in Halife’yi ziyareti, Rauf Bey’in ziyareti kadar dikkat çekmemekle

birlikte Cumhuriyet rejimini tesis edenler tarafından şüpheye celp edici nitelikte

görülmüştür.

Rauf Bey Meclis’teki birçok vekilden gördüğü muhalif tavır üzerine Halife’ye

yaptığı ziyaretle ilgili olarak yaptığının yanlış bir hareket olmadığını beyan ederek

şunları söylemiştir:

“Hilafet makamını işgal eden muhterem zat, Büyük Millet Meclisi tarafından

seçilmiştir. Ve bu Meclis, bu makamın istinatgâhıdır (dayanağıdır). Bana tariz edenler

bilmelidir ki, bu mevki ve vaziyette bulunan zat beni davet ederse, ben bu davete icabeti;

dini ahlaki ve milli bir vazife bilirim. Şunu da söyleyeyim ki; ben son İstanbul Mebusan

Meclisi’ne, Mustafa Kemal Paşa’nın arkadaşı ve Kuva-yi Milliye’nin mümessili olarak

gittiğim zaman, hatta vatansever olarak tanınan birçokları benimle temastan çekinerek

benden kaçtıkları halde, bugün Halife ve o zamanın Veliaht’ı olan bu zat, bir toplantıda

yanıma gelip samimiyetle elimi sıkarak bana (Niçin görüşemiyoruz?) dedi, açık söyledim

(cesaret edemedim, çekiniyorum. Görüşsem sizi müşkül mevkie sokabilirim) dedim. (Hayır

ehemmiyeti yok, görüşelim) dedi ve ısrarla davet etti. Bu cihan mertliği gösteren zat, hele

Büyük Millet Meclisi kararıyla Halife seçildikten sonra, beni davet eder de, gitmezsem,

dünyanın en saygısız adamı olurum. Gittim efendiler.. Yarın davet ederse, yine giderim..

Ama Fırka kararından bahsediyorlar, hangi karardır bu bilmiyorum. Esasen Fırka’nın henüz

tespit ve tayin edilmiş bir programı dahi yoktur ki, ben onun dışında hareket etmiş olmakla

muaheze edileyim. Hatalarım olabilir, hatalarım; hatta kabahatlerim olursa itiraf ederim.

Yalnız, kanaatim dışında ve başkalarının arzularına göre hareket etmek kabiliyetini bende

azameti, huzuru, şerefi ve nihayet nimeti tanımamış, beşeriyet tarihinin yüzünü kızartan insanlığın

parazit mahlûku bir iki müstehâsenin (fosil) namus şerefini asla anlamamış, düşkün birkaç şahsın önünde

diz çökmeyi koca bir milletin iltifatına tercih etmiş bir adam şimdi Vekiller Heyeti Reisi olmuş iken, o

zihniyetinden uzaklaşabilir mi idi?” yorumunu dile getirir. Ayrıntılı bilgi için bkz: Edirne Mebusu

Mehmet Şeref, Tarihi ve Siyasi Tefrika Birinci Millet Meclisi, (Haz: Taner Lüleci), Yeditepe Yay.,

görmek isteyenler, fikirlerini düzeltmelidirler. Ben bunu yapamam54.”

Halife’yi ziyareti hususunda yukarıda bahsettiğimiz şekilde savunmasını

yapan Rauf Bey, her şeye karşın, inandırıcılığını kişiler üzerinde etkileyici olacak

şekilde anlatamıyordu. Bunların başında da Milli Mücadele’yi omuz omuza

gerçekleştirdiği Paşalar vardı. Mustafa Kemal ve onun gibi birçok çevrenin Rauf

Bey’in Cumhuriyet’e şüpheli yaklaştığı görüşüne karşılık; Rauf Bey, Cumhuriyet

rejiminin tam olarak kendi zihninde var olan bir rejim olduğunu savunur ve

Cumhuriyetle ilgili görüşlerini şöyle ifade eder:

“Bence Cumhuriyet kelimesi üzerinde mütalaa ve münakaşa doğru değildir. Benim

içtihadım, her millet gibi hür ve refah içinde yaşama liyakatini, tarihte ender tesadüf edilir

bir tarzda ispat eden asil milletimizin istiklal ve refahının tamamiyetini sağlayan şeklin, en

doğru olacağı kaidesidir. Kuvvetini yalnız ve yalnız milletin rey ve muvafakatinden alarak

ve başka hiçbir tesir veya kuvvetin karşısında eğilmeyerek, en isabetli kararlarıyla millet

ve memleketi her gün arta arta saadet ve selamete doğru yükselteceğine zerre kadar şüphe

olmayan hükümet tarzı işte budur. Millet esasen bu idare şeklini hak edip zaferiyle temin

etmiştir..55”

Rauf Bey Cumhuriyet rejimi ile ilgili olarak bu şekilde kanaat beslediğini

söylemesine karşın, ikna edici olamamış ve Meclis’te -yukarıda da değindiğimiz

üzere- birçok eleştiriye maruz kalmıştır. Meclis’te, Rauf Bey’in gazetelere vermiş

olduğu demeçlerden ötürü yaşanan tartışmalar üzerinde durmaya değer. Özellikle

İsmet Paşa’nın eleştirileri Meclis’te oldukça ses getirmiştir. İsmet Paşa, Rauf Bey’e

Halife’den gördüğü desteğe de değinerek şu şekilde açıklamalarda bulunuyordu:

“Cumhuriyet’in ilan edildiği günlerde milli davanın hizmetkarı ve timsali sayılan

başlar arasında ihtilaf görülürse o manzara, Cumhuriyet’in ilanından dolayı Ruesa’nın

(Önderlerin) ikiye ayrılması demektir... Bir idare şeklinin muvaffakiyeti eserleri ile ölçülür.

Nazariyesini çürük bulurum. Yeni bir yolun yolcusu, o yolun nihayetinin behemehal

selamete varacağını idrak etmelidir. Rauf Bey, herhangi bir mebusumuz, herhangi bir siyasi

şahsiyetimiz değildir. Bu ciheti göz önünde bulundurmaya mecburdur… Böyle inkılap

zamanlarında hükümet adamları bir siyasi şahsiyet gibi, herhangi bir şüphe gösteremez. Aksi

hareket hatadır. Hata ettiniz Rauf Beyefendi… Rauf Beyefendi beyanatlarında gördüğümüz

noktaları geri alarak, bu Fırka içinde yaşamak kararında mıdırlar?..”56.

Ertesi gün de Rauf Bey’in; Saltanat’a karşı olduğunu belirten ve

Cumhuriyet’ten yana olduğunu dile getiren bildirisi yayınlandı57. Rauf Bey

konusunda duyulan endişenin asıl nedeni; Rauf Bey’in muhalif bir parti kuracağı

söylentileri ve Halifelik aracılığıyla saltanata dönme isteğinin yarattığı korkuydu58.

Ancak Rauf Bey bu şekilde yargılamaların yapılmasını hiç hoş karşılamaz

yapılanların Gazi ile ünlü Paşalar arasında kopmalar yaratmak isteyenlerin bir

oyunu olduğu savını ortaya atar. Rauf Bey; Gazi ile aralarına soğukluk getirmek

isteyenlerin olduğunu ve bu durumdan hoşnut olmadığını, kendisinin başka bir

parti kurma gibi bir niyetinin de bulunmadığını, kendisini Meclis’teki tartışmaların

ertesinde ziyaret eden Ali Fuat Paşa’ya açık bir şekilde anlatmıştır. Rauf Bey, Ali

Fuat Paşa’ya:

“Yorgundum, hastaydım. Üç ay mezuniyet almıştım. Bu vaziyetim esaslı, mühim

bir fırka içtimaına çağrılmama mani olmamalıydı. Benim vaziyetimde, hariçte bulunan diğer

arkadaşlarımın hepsi isimleriyle davet edilmişlerdi. Yalnız ben çağrılmadım. Bunun elbette

bir sebebi olacaktı. Bu gibi mühim anlarda beni, Gazi’den ve fırkamızdan uzak bulundurmak

isteyenler eksik olmayacaktır. Ben mutlakıyet aleyhinde, fakat milli hâkimiyeti iyice temsil

eden bir Cumhuriyet idaresinin tamamıyla taraftarıyım. Malum olan umdelerle intihap

edilmiş olan bizler nasıl muhalif bir fırka teşkil edebiliriz? Haber aldığıma göre, Ankara’da

hükümet mahafilinde, benim İttihad-ı İslam taraftarı olduğum işaa ediliyormuş. Fuat Paşa,

siz resmi ve hususi işlerimizi iyi bilirsiniz. Benim bu hususta Gazi’yle İsmet Paşa’dan fazla

alaka göstermediğime vakıfsınız. Türk Devleti’nin menfaatlerini ihmal ettirecek en küçük bir

dikkatsizlik yapmadığıma şahit olmuşsunuzdur. Kazanılan milli davamızı bu gibi yalanlarla

zayıflatmaya hiçbirimiz müsaade edemeyiz. Ben menfi propagandaların arkasında, başta siz

olmak üzere bizi Gazi’den uzaklaştırmak isteyenler bulunduğunu hissediyorum. Buna fırsat

vermeyelim”59.

Rauf Bey’in tüm bu yakınışı Ali Fuat Paşa’dan tam destek buluyor ve Ali

Fuat Paşa, Rauf Bey’in söylediklerinin tam olarak arkasında olduğunu belirtiyordu.

Ayrıca Ali Fuat Paşa, Rauf Bey’in İstanbul gazetelerine verdiği beyanatlarından

hiçbir şekilde Cumhuriyet karşıtlığı çıkarılamayacağını belirtip, demeçlerin

özellikle Cumhuriyet karşıtlığı fikri taşıdığını ortaya kaymak için girişimlerde

bulunulduğunu ifade ediyordu60.

Rauf Bey’in gazetelere verdiği beyanlar çok ses getirmişti, ancak

Cumhuriyet’in ilanının farklı şekillerde gerçekleştirilebileceği düşüncesi diğer

Paşalar tarafından da destek buluyordu. Konuyla ilgili olarak, Ali Fuat Paşa

hatıralarında şunları söyler:

“Cumhuriyet’in normal usullerle ilanı mümkündü. Bilakis emrivaki suretiyle ilanı

ve başka yerlerdeki emsaliyle kıyas edilemeyecek kadar geniş salahiyetlerle intihap edilmiş

bir Reis-i Cumhur’un, mevcut tek partinin reisi olduğu nazar-ı dikkate alınacak olursa,

yeni Cumhuriyetimizin memlekette Büyük Millet Meclisi Hükümeti kadar tutulamayacağı

aşikârdı. Çok şükür ki Gazi gibi memleketi kurtaran ve kalpleri kazanmış olan bir şahsiyetin

ilk Reis-i Cumhur intihap edilişi vaziyeti kurtarmaya sebep olmuştu”61.

59 Ali Fuat Cebesoy, a.g.e., s.443.

60 A.g.e., s.442. Ali Fuat Paşa, 9 Aralık’ta Konya’ya gitmek üzere Ankara’dan ayrılmadan önce Gazi

ile yaptığı görüşmesinde de yukarıda belirttiğimiz gibi Rauf Bey hakkında, Cumhuriyet karşıtı

olmadığı yönünde sözler söylemiştir. Gazi’nin, Rauf Bey’in Cumhuriyet taraftarı olup olmadığı

sorusuna Ali Fuat Paşa: “Rauf, milli hâkimiyet esaslarında bir şey kaybetmemiş olan Cumhuriyet şekline

ve sizin de her nevi teşkilatın üstünde Cumhurreisi olmanıza tamamıyla taraftardır…” yanıtını verdi

Ancak tüm bu ortaya konulan fikirlere nazaran bir hususu dile getirmek

gerekir. Yukarıda verdiğimiz gibi; Rauf Bey, Ali Fuat Paşa’ya yaptığı konuşmasında

herhangi bir siyasi fırka kurulması teşekkülünde bulunmasının mümkün olmadığını

dile getirip, Meclis’te kendisi adına böyle savlar ortaya atanları Gazi’yle arasını

açmaya çalışan kişiler olarak tasavvur etmişti. Rauf Bey bu açıklamalarından

yaklaşık olarak bir yıl sonra Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası adında bir parti

kuracak ve bu partide kendisi Başkan Yardımcılığı görevi alarak, Ali Fuat Paşa da

Genel Sekreter olarak partiye hizmet edecektir. Yeni fırkanın oluşması ya -Meclis’te

bahsedildiği gibi- bu dönemde partide yer alan Paşalar tarafından kurgulanmıştı

ya da yaşanan süreç ve dışlanmışlık Paşaları yeni bir siyasi partide teşkilatlanmaya

itmişti.

Tüm bu tartışmalar Cumhuriyet rejimi adına yaşanmış ve siyasal olarak

ciddi çekişmelerin olduğu bir süreç olarak ortaya çıkmıştır. Cumhuriyet’in ilanının

ardından, Rauf Bey’in dönemin yönetimini istibdat rejimi gibi tasvir ediyor olması,

meclis içinde birçok tartışmalara yol açtığı gibi, partiyi de Aralık ayında bölünme

tehlikesiyle karşı karşıya bıraktı. Asıl muhalefet konusu ise, Cumhuriyet’in ilanıyla

birlikte Halife’nin konumunun ne olacağı kaygısından ibaretti. Cumhuriyet’in

ilanı bir anlamda Halifeliğin de sonu anlamına geliyordu62. Eski İttihatçı Hüseyin

Cahit (Yalçın), Cumhuriyet’in ilanının ardından Tanin’de yaptığı yorumunda;

Cumhuriyet’in ilanını, 1922 yılında saltanattan ayrılmış olan Halifeliğin

kaldırılmasına doğru bir ilk adım olacağından endişe olarak belirtiyordu63. Ayrıca

Hüseyin Cahit eleştirilerine devam ederek “BMM’nde alkışlarla kabul, dışarıda toplarla

ilan etiğimiz Cumhuriyet’in gerçekten yaşamasını istiyor muyuz?” diye soruyor ve

“Cumhuriyetin alkışlarla, duayla, şenliklerle yaşatılamayacağını” dile getirerek “bir put

gibi buna tapınamayacağını” söylüyordu64. Hüseyin Cahit’in Mustafa Kemal’e ve daha

sonradan kurulacak olan CHP’ye karşı muhalefetinin arkasında ise birkaç neden

yatmaktadır. İlk olarak eleştirilerinin arkasında belirgin İttihatçı muhalif oluşu

vardır. Mustafa Kemal’e “Gel başımıza geç” diyen ve olumlu karşılık göremeyen

İttihatçılar65, İttihat ve Terakki varken CHF’nin kurulmasını da yerinde bulmadılar.

Bu, Hüseyin Cahit’in muhalifliğinin arkasında yatan nedenlerinden bir tanesidir.

Diğeri ise, kişisel nedenlerden kaynaklanmaktadır. Çünkü Hüseyin Cahit de

Cumhuriyet Partisi adında bir parti kurma niyetindeyken bunu Mustafa Kemal

yapmış, bu da Hüseyin Cahit’in Mustafa Kemal’e ve CHF’ye muhalifliğinde önemli

bir yer etmiştir66.

Mustafa Kemal, muhakkak ki Cumhuriyet’in ilanının belli çevreler tarafından

tenkit edileceğini biliyordu; ancak Cumhuriyet’in ilan zamanı gelmişti ve bu amaçla

adımların atılması gerekliydi. Mustafa Kemal Cumhuriyet ilan edilmeden, 1923

yılının başlarında yerli ve yabancı gazetecilerle yaptığı mülakatlarında hükümetin ne

olacağı hakkında üstü kapalı da olsa demeçler verip Cumhuriyet’in ilan edileceğin

az çok belli etmişti67. Cumhuriyet’in ilan edileceği günler yaklaştığında da Mustafa

Kemal Avusturyalı bir gazeteci olan Lazar’ı Meclis riyaset odasına çağırıyor ve Neue

Freie Presse gazetesine Cumhuriyet’in çok yakında ilan edileceğini bildiriyordu.

Mustafa Kemal’in Lazar’a verdiği beyanat şu şekilde başlıyordu:

“Yeni Türkiye Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun ilk maddelerini size tekrar edeceğim:

Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir. İcra kudreti, teşri salahiyeti, milletin yegâne hakiki

mümessili olan Meclis’te tecelli ve temerküz etmiştir. Bu iki maddeyi bir kelime ile hulâsa

etmek kabildir: Cumhuriyet..”68.

Ardından ise, Cumhuriyet’in ilan olunacağı tüm Ankara ve İstanbul

basınında yer almaya başladı ve bu şekilde Cumhuriyet’in ilan olunacağı ortaya

çıkmış oldu69. Cumhuriyet tartışmalarının ortaya çıkmasıyla birlikte Ankara

basınının aksine İstanbul basınında Cumhuriyet’e muhalif tartışmalar başladı.

Tevhid-i Efkâr gazetesinde imzasız yazılar yayınlanıyor ve Cumhuriyet rejiminin

gereksizliği üzerinde duruluyordu. Ayrıca Tevhid-i Efkâr gazetesinde yayınlanan

bir yazıda “Cumhuriyet millet meclislerinde doğar, istasyon binasından ise olsa olsa tren

çıkar. Yeni Cumhuriyet istasyonda hazırlandığı için bir sürat katarı gibi azami şiddetle

ortaya atıldı”70 deniyordu. Cumhuriyet rejimine karşı olan muhalif grup genel

itibariyle yapılması düşünülen rejim değişikliklerinin aceleye getirildiği ve üzerinde

tartışılmayarak dikte edildiği görüşü üzerinde birleşiyor ve muhalifliklerini bu ana

çerçeveye oturtmaya çalışıyordu. İstanbul gazetelerinde üzerinde çok durulan

bir diğer muhalefet konusu ise “Türkiye’de oluşturulacak olan Cumhuriyet’le birlikte

hangi sistem kabul edilecekti? Fransız modeli mi yoksa Amerika’nın başkanlık sistemi mi

benimsenecekti?” karmaşasıydı. Diğer bir soru da Cumhurbaşkanı seçilecek kişide

meclis ve parti başkanlığının devam edip etmeyeceği mevzusuydu71.

Yine, 23 Ekim 1923 günü “Cumhuriyet Terazisinin Hangi Kafesi Ağır Basacak”72

adlı bir yazı kaleme alınır ve Cumhuriyetçiler ile Cumhuriyet karşıtları bir terazinin

iki tarafında iki karşıt grup olarak karikatürize edilir; ancak yazıyı kaleme alan

kişinin adı bu gazetede belirtilmez. Yazıda Cumhuriyet mevzusu ile alakalı

birçok dedikoduya yer verilerek istasyon binasında yapılan görüşmelere atıfta

bulunulur. Ayrıca, Tevhid-i Efkar gazetesinde yayınlanan bu imzasız yazıda, halk

fırkasında siyasal bağlamda bir takım karışıklıkların meydana geleceği belirtilerek,

fırkada Cumhuriyet’i savunanlar (Cumhuriyetçiler) ve Cumhuriyet karşıtları (LâCumhuriyetçiler) şeklinde iki esaslı grubun olduğu; Cumhuriyetçilerin içinde ise

kendi aralarında üçe ayrılmış Amerikanvari-Fransızvari ve Türkiye tarzı olmak

üzere değişik grupların olduğu üzerinde durulur73. Cumhuriyet karşıtı olarak

nitelenen Lâ-Cumhuriyetçilerin ise İttihatçılar ve Hâkimiyet-i Milliyetçiler olmak

üzere iki farklı zümre teşkil ettiğine dikkat çekili

“Bu memleketin bugün havassın da, avâmın da yegâne temennisi artık şu dırıltılı,

dedikodulu, üzüntülü şekl-i hükümet tebdili devresine hitam verilerek cidden menâfi-i mülk ü

millete hâdim işlere başlanılmasından ibarettir. Eğer dün ilan edilen Cumhuriyet’in erkan ve

mensûbini bunu yapabileceklerinden emin iseler, biz de kendilerine ‘öyle ise Cumhuriyetiniz

mübarek olsun efendiler!’ deriz”76.

Mustafa Kemal Nutuk’unda Velit Ebüzziya’nın Cumhuriyet’i

benimsemediğini ve Cumhuriyet’le hiçbir ilgisinin bulunmadığını yazar. Yukarıda

sözü edilen yazılarının da bu çıkarıma dayanak olduğunu vurgular77. Cumhuriyet’in

ilanını takiben muhalif İstanbul basınında Tevhid-i Efkâr gazetesi hariç diğer

gazeteler ve onların yazarları -direk olarak Cumhuriyet’e muhalif olmamakla

birlikte- yapılış tarzına tam manasıyla karşı çıktılar ve bu surette hem Ankara’ya karşı

olan Rauf Bey’e hem de Halife Abdülmecit’e etki ederek onları ön plana çıkaran bir

yayın politikası yolunu seçtiler78. Daha sonra bu muhalif hareketler hilafet konusu

üzerinde şekillenecek ve bu konuda da çeşitli tartışmalar yaşanacaktır.

Cumhuriyet’in ilan edileceği konusunda çeşitli gazetelerin ve meşhur

Paşaların iddia ettiği gibi, ilan gizli olarak gerçekleştirilmemiştir. Cumhuriyet’in ilan

olunacağı konusu 23 Eylül’de basına duyurulmuş ve ilanın gerçekleştiği tarihe kadar

hem İstanbul hem de Anadolu basınında sürekli olarak ele alınarak konu üzerinde

tartışmalar gerçekleştirilmiştir. Trabzon’da İstikbal Gazetesi 27 Eylül’den itibaren bu

konuyu devamlı surette işlemiştir. İstanbul gazetelerinde ise 24 Eylül’den itibaren

konu hakkında makaleler ve haberlerle mevzuya açıklık getirilmeye çalışılmıştır.

Tanin, İkdam, Tevhid-i Efkar, Vatan, Vazife gibi İstanbul’da yayınlanan gazetelerde

Cumhuriyet konusu çeşitli makaleler ve röportajlarla sürekli tartışma konusu

edilerek gündemde tutulmuştur. Özellikle Tanin ve Tevhid-i Efkâr yukarıda da

değindiğimiz üzere Cumhuriyet aleyhine propaganda yapmışlardır79.

75 Hasan Türker, “İlanından Sonra Cumhuriyet Tartışmaları”, Toplumsal Tarih, C.10, S. s.4. Kazım Karabekir Paşa ve Cumhuriyet Rejimi

Cumhuriyet rejiminin Türkiye’de benimsendiği bu dönemde, Batı

dünyasında bile Cumhuriyet rejimi ile yönetilen devlet sayısı parmakla

gösterilebilecek kadar azdır. Bu yüzden Türkiye Devleti’nin bu rejimi benimsemiş

olması gerçekten dönemin dünya konjonktürüne göre çok zor bir iştir. Üstelik

Türkiye’de, “meşrutiyetçi, mukaddesatçı, şeriatçı” ve daha da vahimi bazı “ulusçular”

için dahi Cumhuriyet tasavvur edilecek bir uygulama olarak görülmemekle birlikte

“kızıllık” olarak algılanıyordu80. Bunların yanı sıra bazı gazetelerde de (Örneğin;

Tanin, Vatan ve Tevhit Gazeteleri) Cumhuriyet rejimi hakkında muhalif yazılar

yayınlanıyor ve tenkitler yapılıyordu. Daha önce de belirttiğimiz üzere, Milli

Mücadele içerisinde en önemli görevlerde bulunmuş liderler de Cumhuriyet’in

kendilerinden habersiz ilan edildiği görüşünü öne sürerek bir takım muhalif

beyanatlarda bulunmuşlardı.

Cumhuriyet’in ilanı konusunda Mustafa Kemal’e kızan ve yapılanın

yanlış bir tutum olduğunu değerlendiren bir diğer kişi de Kazım Karabekir

Paşa’dır. Paşa’nın Mustafa Kemal’le dostluğu II. Meşrutiyet dönemine kadar

geriye götürülebilir. İlerleyen zaman dilimleri içerisinde de iki ünlü Paşa’nın

araları daha da iyi olacak ve bu, büyük bir dostluğa dönüşecektir. Öyle ki Mustafa

Kemal Şişli’deki evinde Milli Mücadele’yi başlatmak gibi bir vatan müdafaasına

giriştiğinde ona en büyük desteklerden biri de Kazım Karabekir Paşa’dan gelmiştir.

Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkmasını takiben Erzurum’da gerçekleştirdiği

Kongre’nin icra edilmesindeki en büyük paya sahip kişilerden birisi de yine Kazım

Karabekir Paşa’dır. Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’da ordu müfettişliğinden ve

askerliğinden istifasının ardından, en samimi arkadaşları dahi rütbele