,

   MACAR TÜRKOLOG VÁMBÉRY’NİN TÜRKİSTAN

SEYAHATİNDE “BÜYÜK OYUN” UN İZLERİ

_Orijinal Fotoğraflarla Birlikte_

TRACES OF “THE GREAT GAME” IN THE TURKESTAN TRAVEL OF

HUNGARIAN TURCOLOGIST VÁMBÉRY

_ Together with the Original Photos_

MDoğu ve Batı’yı birleştiren Türkistan coğrafyası, kendi kökenlerini arayan Macarlar açısından

çok önemli bir araştırma alanı olmuştur.

Türkistan’da XIX. Yüzyılın sonlarına doğru Macaristan’da Türkoloji’nin gelişme kaydettiği

dönemde, nüfuz alanları yaratmak isteyen İngiltere ve Rusya arasında bilimsel literatürde ‘’ Büyük

Oyun’’ olarak adlandırılan siyasi ve ekonomik rekabet sürüyordu.

Macaristan’da Türkolojinin kurucusu olan Macar Türkolog Ármin Vámbéry de ‘’Büyük Oyun’a

‘’dâhil oldu. Türkistan‘a seyahat ederek hazırladığı raporları, İngiltere’ye verdi. Vámbéry’nin

Türkistan seyahatnamesinde oryantalizmin izleri, Rusya’ya karşı İngiliz emperyalizmini Türkistan

konusunda desteklemesinin bir sonucu idi. Onun Türkoloji Bölüm Başkanlığını elde etmesinin ya da

Rusya’nın Panslavizm politikasına karşı Pantürkizmi ilan etmesinin geri planında İngiltere desteği

vardı. Vámbéry’ye karşı, Rusların onun Türkistan seyahatini yalanlamaları, İngilizlerin ise onu

desteklemeleri İngiliz –Rus çekişmesinin bir Macar Türkoloğun şahsında tebarüz etmesi demektir.

Bu çalışmanın amacı, henüz Macar arşiv belgelerine ve diğer Macar kaynaklarına dayanılarak

pek araştırma yapılmamış olan adı geçen konuda, büyük ölçüde bunlardan yararlanılarak,

Vámbéry’nin Türkistan seyahatinden hareketle, İngiliz Rus çekişmesinin zaman zaman da ittifakının

izleri sürülerek, Macar Türkologların Orta Asya çalışmalarıyla “Büyük Oyun ”a dâhil oldukları ve

bunun sonuçlarından İngiltere ile Rusya’nın zaman zaman ittifak yaparak yararlandıkları şeklinde

açıklanabilecek muhtemel bulguları, tarih disiplininin yöntemi kullanılarak, İngiltere ile Rusya’nın

Orta Asya politikası bağlamında değerlendirmektir.

Ayrıca Türkistan’a giden seyyahlardan kalan orijinal fotoğraflardan örnekler sunulacaktır.

•

Anahtar Kelimeler

Macar, Türkoloji, Orta Asya, Vámbéry, Seyahat, Türkistan, İngiltere, Rusya, ‘’Büyük Oyun’.’

•

∗ Prof. Dr., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, tunam10@gmail.com,,

http://orcid.org/0000-0001-6037-1039

MACAR TÜRKOLOG VÁMBÉRY’NİN TÜRKİSTAN

SEYAHATİNDE “BÜYÜK OYUN” UN İZLERİ

_Orijinal Fotoğraflarla Birlikte_

TRACES OF “THE GREAT GAME” IN THE TURKESTAN TRAVEL OF

HUNGARIAN TURCOLOGIST VÁMBÉRY

_ Together with the Original Photos_

Melek ÇOLAK∗

Gönderim Tarihi: 29.06.2018

Kabul Tarihi: 18.03.2019

14 Melek ÇOLAK

SUTAD 45

Abstract

Central Asia where connects the East and the West is a special area of research for Hungarians

looking for their origins. In Central Asia, towards the end of the 19th century, in the period when

Turkology developed in Hungary, the political and economic rivalry between the Great Britain and

Russia, which wanted to create areas of influence in Central Asia, was called the "Great Game" in the

scientific literature.

Ármin Vámbéry, who was the founder of Turcology in Hungary, also got involved in the Great

Game. During his visits to Central Asia, he prepared reports and gave these to England. Traces of

orientalism in Vámbéry’s Central Asia Travel Book were the result of his supporting British

imperialism against Russia in Central Asia. The reason behind his acquiring the Chairmanship of

Turcology Department or declaring Pan-turkism policy against Russia’s Pan-slavism was there the

support of England. Vámbéry established the foundation of Turcology education in Hungary by

systematizing Turkic dialects in the Central Asia and while his travels to Central Asia were denied by

Russians and supported by the English, which shows that English-Russian rivalry found a body in a

Hungarian Turcologist.

The purpose of the current study is to explore the traces of the conflicts and sometimes

agreements of Britain and Russia on the basis of Vámbéry’s travels to Central Asia by using the data

found in the documents from Hungarian archives and sources and to evaluate the involvement of

Hungarian Turcologists in the “Great Game” and how Britain and Russia benefited from their

findings by using the method of the discipline of History within the context of the Central Asian

policies of Britain and Russia.

Moreover, samples of the original photos remaining from travelers visiting Turkestan will be

presented.

•

Keywords

Hungarian, Turcology, Central Asia, Vámbéry, Travel, Turkistan, England, Russia, ‘’Great

Game’’.

15 Macar Türkolog Vámbéry’nin Türkistan Seyahatinde “Büyük Oyun” Un İzleri

_Orijinal Fotoğraflarla Birlikte_

SUTAD 45



GİRİŞ

Türkler ve Macarlar arasındaki bağlar uzun bir tarihi geçmişe dayanmaktadır. Tarihin en

eski devirlerinde başlayan bu ilişkiler daha sonra V. ve IX. yüzyıllar arasında Türkler tarafından

kurulan imparatorluklar içinde gerçekleşmiş; bu yüzden Yunan, Latin ve İslam kaynakları

Macarları “Türk” olarak adlandırmıştır. IX. yüzyıl sonlarında Macaristan’a gelip yurt tutan

Macarların, 1000 yılında Hıristiyanlığı kabul edip Avrupa’ya entegre olmaya çalıştıkları süreçte

ve sonrasında dahi Peçenek, Uz, Kuman gibi Türk kavimleriyle ilişkileri devam etmiş, nihayet

ardından 150 yıldan fazla sürecek olan Osmanlı hâkimiyeti dönemi gelmiştir (Çolak 2012: 527-

528). Bu ilişkiler Macarların, kökenleri, eski tarihleri ve XIX. yüzyıla kadar devam eden

serüvenleri ile Türk dünyası ile çok yakından ilgili olduklarını göstermektedir (Baştav 2006: 5)

I. Macaristan’da Doğulu Oluş Geleneği ve Asya’ya Bakış

Türk dünyası ile köklü tarihi bağlantılar nedeniyle (Çolak 2012: 527-528) Macarlar açısından

“Doğu” hiçbir zaman sadece coğrafi bir kavram olmadı. Macarların bilincinde “doğudan gelmiş

olmak” vardı (Macaristan’dan Olgular 2014: 1). Orta Avrupa’da Tuna-Tisza ırmakları arasındaki

topraklara gelişlerinden itibaren Alman ve Çek, Slovak, Leh, Rus gibi Slav ulusları arasında

kaldıklarından dil ve kültür bakımından farklı olduklarının bilinciyle yalnızlıklarını unutmak

için uzak geçmişlerine yönelme ihtiyacı hissettiler. Osmanlıların Macaristan topraklarından

çekilmesinden sonra Habsburg hâkimiyetine giren Macarlar, Alman baskısı karşısında çareyi

eski tarihlerine sığınmakta buldular. Hıristiyanlık öncesi Macar tarihiyle ilgili edebi eserler

verdiler. Macarların paganlık devri kroniklerinden başlayarak doğu kökenli olma geleneği,

romantik çağın başlangıcı olan XVIII. yüzyıl sonunda doğuya ilişkin konular Avrupa’da sanatın

her dalında moda olunca, Macaristan’da eski anayurdu arayan özel bir oryantalizm oluşturdu.

Bilimsel alanda olduğu kadar sanat ve edebiyatta da kendini gösteren bu akım içinde Doğulu

halk olma düşüncesi Macar oryantalizmini Batıdan farklı kıldı (Çolak 2012, 531). Macarların

kendi dil ve tarihlerinin Doğulu kökenlerine gösterdikleri ilgi önemli araştırmalara yol açtı

(Oral 2004: 111). Böylece tarihi süreç içinde Avrupa milletleri arasında Türklükle yoğrulmuş

olan Macarlar Türkolojinin de Macaristan’da ortaya çıkmasını sağladılar. Eski ilişkilerin varlığı

Türkolojinin Macaristan’da “milli bir ilim dalı” sayılmasına neden olarak, milli kültürün ortaya

çıkarılmasında gerekli bir ilim dalı haline geldi. Türklerle ilgili bilgilerin bilimsel bir yaklaşımla

incelenmesinin başlangıcı Osmanlı egemenliği dönemine kadar giderse de Macar Türkoloji

etüdleri XIX. yüzyıldaki uzun bir gelişmenin sonucu ortaya çıktı. Bağımsız bir dal ve bilimsel

bir ekol olarak doğuşunun kaynak ve kökenleri XIX. yüzyılda Macar tarihinin millileşme ve

yenileşme devresinde cereyan etti. XIX. yüzyıl ortalarından itibaren çeşitli ekoller, araştırmalar

ortaya çıktı (Çolak 2012: 528-529).

Doğulu oluş geleneği Macaristan’da Türkolojiden başka Turancılık düşüncesini ortaya

çıkardı (Çolak 2012: 531). Avrupanın emperyalist politikalarının yoğun olarak etkisini

gösterdiği bir zaman diliminde, bu eksende panturanizm tabirinin uzak anayurt ideali

anlamında kullanılışı 1839’a kadar çıkmaktadır (Vurucu 2011: 13). İlk önce İran’a ait Turan

adlandırmasını 1839’da Orta ve Güney Doğu Asya’daki Türk topluluklarını tanımlamak için

kullanan Macarlar köken ve dil araştırmalarına girişmelerinin bir sonucu olarak uzaktaki

yurtlarına “Turan” adını verdiler. Avusturya-Macaristan Monarşisinin güç kaybetmeye

başlamasına karşılık Panslavizm ve Panturanizmin yayılması, Batı’ya duyulan güvensizlik

Macaristan’da Turancılık düşüncesini olgunlaştırdı (Çolak 2017: 462).

Macarların Türkoloji çalışmaları ve Turancılık bağlamında ele aldıkları coğrafyalardan biri

16 Melek ÇOLAK

SUTAD 45

Orta Asya idi. Doğu ve Batıyı birleştiren Orta Asya, kendi köklerini arayan Macarlar açısından

çok önemli bir bölge olarak araştırmalara konu oldu (Çolak 2017: 463). Bu araştırmaların

gelişme kaydettiği XIX. yüzyıl, milli kimlik ve dil meselelerinin çözümlenmeye çalışıldığı

reform çağını temsil ediyordu. Macarların kökeninin Orta Asya’da olduğuna inanan Habsburg

karşıtı entelektüeller Macar Bilimler Akademisi’ni kurarak Orta Asya’ya giden seyyah ve

kâşifleri desteklediler (Marácz 2010: 123-124).

Bu dönemde Orta Asya ile ilgilenen sadece “ırksal akrabalarını doğuda arayan, toplumsal ve

kültürel ilişkiler nedeniyle kendilerini doğuya bağlı hisseden” Macarlar (Turán 1918: 514-515) değil,

1800’lü yılların başından itibaren potansiyel bir düşmana karşı konumlarını güçlendirmek ve

ticaret imkânlarını geliştirmek için Orta Asya’da siyasi nüfuz peşinde koşmaya başlayan

İngiltere ve Rusya idi (Sabol 2002: 587).

II. “Büyük Oyun” ve Orta Asya’da Macar Araştırmacılar

XIX. yüzyıl boyunca İngiltere ve Rusya’nın Orta Asya’nın kontrolünü ele geçirme

konusunda birbirleriyle ciddi ve karmaşık bir mücadelenin içinde olduğu ifade edilmektedir

(Sabol 2002: 587). 1820’lerde İran ve Buhara’da seyahat eden Yüzbaşı Arthur Conolly tarafından

kullanıldığı düşünülen, 1840’lara gelindiğinde Orta Asya’daki hâkimiyet mücadelesi için

kullanılan (Sabol 2002: 594) ve “büyük oyun” olarak isimlendirilen “bu mücadelede” uluslararası

alanda ve içeride prestijin korunmasıyla ve yayılma ile ilgilenildi (Sabol 2002: 587). Thierry

Zarcone’un deyimi ile “Ruslar Orta Asya’ya girdi ve “büyük oyun” başladı. Bu diplomatik savaşta,

nüfuz alanları yaratmak ve Orta Asya Hanlıklarındaki pazarları ele geçirmek için Rus Çarlığı, Büyük

Britanya kapıştı (Zarcone 2013: 7). Bu, “siyasi ve ekonomik rekabet üzerinde şekillendi.” (Zarcone

2013: 9). Alaaddin Yalçınkaya’ya göre “büyük oyunu’’ayakta tutan karşılıklı İngiliz-Rus

hesaplaşmalarına dayanan paslaşmalar” (Yalçınkaya 2006: 5) gerçekte böyle bir “rekabetin”

olmadığını gösteriyordu (Yalçınkaya 2006: 333). İngiliz ve Rus diplomasileri genellikle Orta

Asya’da ve özel olarak Türkistan’da XIX. yüzyılın ortasından beri kendi çıkarları için karşı

karşıya durup, kendi egemenliği için çalışsalar da aralarında silahlı bir hesaplaşma olmadı.

Fakat diplomatik düzeyde “ağız kavgası” devam etti. “Bazen bir savaşın eşiğine kadar gelindi ise de

biri diğerine oyun oynadı ve bazen de anlaşma yapıldı. Her iki devlet de birbirlerinin Orta Asya

hakkındaki fikirlerini izleyerek davranışlarını dikkatle gözledi.” (Hayit 2004: 118-121).

Böylece Türkistan XIX. yüzyılın başlarından itibaren Rusya ve İngiltere tarafından istilanın

ön hazırlıkları için araştırmalara konu oldu. Çeşitli yollarla gelen Batılılar aynı zamanda

bölgenin siyasi, ekonomik ve stratejik özelliklerini belirlemek için ajan fonksiyonlarını icra

ettiler (Yalçınkaya 2006: 39). Çünkü Orta Asya’nın denetimini ele geçiren, olağanüstü bir ticari

pazara sahip olacaktı. Askeri ve ekonomik istihbarat faaliyetleri baş başa ilerledi. ‘’Büyük

oyunun’’ aktörlerinin Orta Asya ile ilgili raporları ya da seyahatnameleri askeri, ekonomik ve

toplumsal açıdan bilgi sağladı (Zarcone 2013: 9). Bir diplomatik misyonla gizlenen 1820 tarihli

ilk Rus “bilimsel” keşif gezisinden (Zarcone 2013: 8), İngilizlerin gönderdiği Alexander Burnes’e

ya da Hindistan ile Buhara Hanlığı arasında ticaret yapılması imkânını araştırmak üzere bu

hanlığa gitmeyi teklif eden İngiliz ajan William Moorcroft’a kadar (Sabol 2002: 589) pek çok kişi

bu görevi yerine getirdi. Artık eski dönemlerden beri yolu Asya’ya düşen seyyahların tersine

(Vatansever 2011: 210-212) donanımlı ve amacı belirlenmiş seyyahlara doğru bir değişimin söz

konusu olduğu belliydi (Doğan 2008: 191). İngiliz Coğrafya Cemiyeti ya da Çarlık Coğrafya

Cemiyeti gibi Avrupa’daki birçok bilim cemiyeti her türlü keşif gezisini teşvik ettiler (Zarcone

2013: 10).

Macarların doğuya yönelik ilgisi de (Macaristan’dan Olgular 2014: 1) onları doğal olarak,

üzerinde “büyük oyunun” oynandığı coğrafyaya çekti. Bunlardan birisi Macarların Hun

kökenini araştırmak için Orta Asya’ya seyahat etmiş olan Macar bilim adamı Sándor Csoma

17 Macar Türkolog Vámbéry’nin Türkistan Seyahatinde “Büyük Oyun” Un İzleri

_Orijinal Fotoğraflarla Birlikte_

SUTAD 45

Kőrösi (1748-1842) idi. Kőrösi Kaşmir sınırında 16 Temmuz 1822’de Himalayalar, Tibet ve Orta

Asya’ya geziler gerçekleştiren İngiliz ajanı William Moorcraft ile karşılaştı. ‘’Büyük oyunun’’

uzak görüşlü bir oyuncusu olan Moorcraft onu Tibet dilini incelemeye sevketti. İngilizler adına

Tibet’te lama manastırında yıllarını harcayarak Tibetçe gramer kitabi ve sözlüğünü hazırladı.

Böylece “büyük oyuna” dâhil olan ilk Macar bilim adamı oldu (Ligeti 2011: 179-180; Marácz 2010:

124-125).

İkincisi ise Türkolog Ármin Vámbéry (1832-1913) idi (Marácz 2010: 140).

III. Büyük Oyun ve Macar Türkolog Ármin Vámbéry

Çocukluğu yoksulluk içinde geçen ve Yahudi olması nedeniyle dışlanmanın acısı ile

büyüyen Árminius Vámbéry doğunun cazibesine kapılanlardan biri idi (Öke 1991: 12-16;

Árminius Vámbéry Bir 2011: 11-12). Macar dili ve Türk lehçeleri arasında var olduğunu

düşündüğü akrabalık derecesini belirlemeyi, dilinin köklerini araştırmayı hedefleyen ve bunun

çözümünün Orta Asya’da bulunduğuna inanan genç Vámbéry (Zarcone 2013: 41-43; Árminius

Vámbéry Bir 2011: 13), 1857 yılında Baron József Eötvös’ün maddi desteği ile gittiği uzun

İstanbul ikametgâhı sırasında doğulu bir kimliğe büründü, ön hazırlık yaptı (Kovács 2001: 14).

Vámbéry’nin gerçek kimliğini ve Orta Asya’ya bir geziye hazırlandığını İstanbul’da iken Rus

Sefiri, Osmanlı Devleti’nin Peşte Sefiri Şekip Efendi’ye bildirdi. Peşte Sefiri de Rus Sefareti’nin

Vámbéry’nin faaliyetiyle meşgul olduğunu İstanbul’a iletti. Hariciye Nazırı Fuat Paşa’nın Rıfat

Paşa’ya verdiği bilgiye göre Vámbéry’nin İngilizler hesabına ve kendi namına da hareket etmesi

muhtemeldi (Kutay 1998: 9-10). Osmanlı dostları sayesinde Osmanlı Devleti’nin Tahran

Büyükelçisi Haydar Efendi’ye yazılan tavsiye mektubu, diğer referanslar ve Osmanlı Pasaportu

ile Reşit Efendi adıyla Ocak 1863’te Tahran’a gelen Vámbéry’ye (Kutay 1998: 13; Zarcone 2013:

44-45; Árminius Vámbéry Bir 2011: 18) İngiltere’nin İran Büyükelçisi Charles Allison, “bu

tehlikeli yolculuğu başarı ile tamamlayabildiği takdirde İngiltere’de tüm kapıların kendine

açılabileceğini” belirtti (Öke 1991: 21). 28 Mart 1863 tarihinde derviş kılığında, bir hacı kafilesi ile

Tahran’dan hareket eden “sahte derviş” (Vámbéry 2000: 512), yaklaşık bir devam eden gezisi

sırasında hanlık merkezleri olan Hive, Buhara ve Semerkant’a uğradı. (Bkz.Ek.1,2,3,4,5,6.)

Semerkant’tan Herat’a ve oradan Tahran’a geçerek yolculuğunu tamamladı (Árminius

Vámbéry Bir 2011: 18). Bu yolculuk sırasında kendi ifadesiyle “garip ve dikkate değer tesadüfler”

olmuştu (Kutay 1998: 76). Örneğin Herat’tan Tahran’a giderken Şahrud’da pamuk ve keten

almak üzere bekleyen ve yanında ünlü Kafkas adlı ticaret şirketinin temsilcisi bir Rus da

bulunan, Birminghamlı bir İngiliz”e “rastlamıştı” (Árminius Vámbéry Bir 2011: 223). ‘’Sahte

dervişin’’ İngilizlere rastlaması gezisi boyunca eksik olmamıştı. Diğer yandan sık sık Rus

baskısından yakınan Vámbéry’nin (Kutay 1998: 77) İngilizlere ‘’tesadüf etmesi’’,“Herat’ta İngiliz

subaylarına rastlayabileceği umudu” (Árminius Vámbéry Bir 2011: 217), Meşhed’e varınca

“ziyarete” dönüşmüştü. Burada İngiliz Miralay Dulmaz’la görüşen Vámbéry (Árminius

Vámbéry Bir 2011: 222-223; Zarcone 2013: 64), Macar Bilimler Akademisi El Yazmaları

Arşivi’nde kayıtlı olan ve Meşhed’den József Budenz’e yazdığı Kasım 1863 tarihli mektubunda

“yolculuğun büyük tehlikeler ve inanılmaz yolculuklarla geçmesine rağmen hedefe yarı yarıya ulaştığını”

belirtmektedir (MTA, K, 1863: Ms 5450/220). Seyahatini genelde bir taraftan gizemli bir

dünyada büyük badireler atlatarak gizlice gerçekleştirmek, diğer taraftan peşinde bir casuslar

ordusuna rağmen gerçek kimliğinin su yüzüne çıkmayarak, başarıyla tamamlamış olması gibi

olağanüstü öğeler üzerine oturtan Vámbéry (Vámbéry, 2000: 517), Tahran’a geldiğinde

Budenz’e yazdığı 5 Şubat 1864 tarihli mektubunda şöyle demektedir (MTA, K, 1864: Ms

5450/221):

18 Melek ÇOLAK

SUTAD 45

“Herkesin amacı Orta Asya’ya ilişkin olarak topladığım siyasal ve istatistikî verileri elde etmek.

İkimizin arasında kalsın ama ben bu verileri İngiliz Hükümetine teslim etmeyi uygun buluyorum. Ve

gelecek ilkbaharda Peşte üzerinden yanımda resmi referans mektupları ile birlikte ilgili makamlarla bir

araya gelmek üzere Londra’ya gideceğim. Orada özellikle de Orta Asya ile yakından ilgilenen ve

duyduğuma göre elde ettiğim deneyimlerin çok ilgisini çekeceğini düşündüğüm veliahtla bir araya

geleceğim.”

9 Haziran 1864’te gittiği Londra’da törenle karşılanan Vámbéry (Kovács 2001: 14),

Türkistan’a ilişkin notlarını İngiliz Coğrafya Kurumu’na teslim etti (Árminius Vámbéry Bir

2011: 19). Vámbéry’nin mektubundan Londra yolculuğunun “önceden planlanmış bir davet”

olduğu anlaşılmaktadır (MTA, K, 1864: Ms 5450/222). Vámbéry 1864 ve 1865’te Paris ve

Londra’da, sonra da bütün dünyada meşhur oldu. 1864’te Londra’ya geldiğinde başarılarıyla

ilgili söylentilerin oraya kendinden önce ulaştığını ve yayıncıların ne yazarsa basmaya hazır

olduklarını gördü (Zarcone 2013: 68). Paris’te Fransızların yolculuğun kendisinden çok onun

yolculuk etme biçimi ve derviş kılığına girmesi ile ilgilendiklerini fark etti (Zarcone 2013: 70).

Neredeyse aynı anda dört uluslararası dilde (İngilizce, Almanca, Rusça, Fransızca) ve Macarca

olarak yayınlanan Orta Asya Seyahati (Közép Ázsiai utazás) Vámbéry’nin kişiliğini efsaneleştirdi

(Kovács 2001: 15). Onun Asya’da elde ettiği bilgilerin İngiltere nezdinde ve uluslararası

alandaki değeri de bu efsaneyi zenginleştiren bir etken oldu (Kovács 2001: 18). Daha

Türkistan’dan döner dönmez Macar basınında çıkan haberlere bakılırsa Vámbéry efsanesinin

nasıl dallanıp budaklandığı anlaşılır (Vasárnapi Ujság 17.07.1864: 293; Goldziher 1984: 32-33).

Öğrencisi Ignác Goldziher, günlüğünde, Türkistan’dan dönünce onun hakkında bir reklam

kampanyası başladığını ifade etmektedir (Goldziher, 1984: 32-33). Lajos Ligeti Vámbéry’nin bu

ününü “İngilizlerin verdiği özel göreve ve dünyayı kaplayan İngiliz reklamına” bağlamaktadır (Ligeti

2011: 187). Öyle ki Macar basınında yer alan derviş kıyafetli Vámbéry fotoğrafının Londra’daki

bir fotoğraf stüdyosunda çekildiği ortaya çıkmıştır (Kovács 2001: 11-12). Vámbéry’nin daha

Londra’ya gitmeden, yolda Tahran’dan József Budenz’e yazdığı 5 Şubat 1864 tarihli

mektubunda, “magazinsel haberler kategorisine giren bu yolculuğunun Londra’da büyük gürültü

koparacağını” (MTA, K, 1864: Ms 5450/221) belirtmesi, onun beklentisinde haklı çıktığını

göstermektedir. Arkadaşı Áron Szilády’ye Peşte’den yazdığı 29 Aralık 1864 tarihli mektubunda

ise İngilizlerin reklam kampanyasından oldukça memnundur (MTA, K, 1864: Ms 4453/66).

Şöyle ki:

“Daily News ile Advertiser beni göklere çıkarmakta ve ziyaretimle İngiltere’yi onurlandırdığımı

yazmaktalar! Gereksiz bir tütsü gibi, ama olsun övgüler İngiltere’den olunca iyi gidiyor!...”

İngilizlerin yoğun kampanyasının yanında eleştiriler de birbirini izledi. Öğrencilerinden

(Zarcone 2013: 70), kendisini ‘’sahtekâr ilan eden’’ Katolik kilisesine kadar (Kovács 2001: 28)

eleştiri çemberinin genişlediği görülmektedir. Ruslar da İngiliz ajanı Vámbéry’ye (Marácz 2010:

140) eleştiri oklarını yönelttiler. Bu bir bakıma “büyük oyunun” Vámbéry’nin şahsında tebarüz

etmesi demekti.

S.Z. Minnulin’in “Vámbéry Ármin és 20. szazád eleji tatár értelmiség” (Ármin Vámbéry ve 20.

Yüzyıl Başlarında Tatar Entellektüelleri) adlı makalesinde belirttiğine göre,Vámbéry için

çoğunlukla “şarlatan” ve “Rusfobik” ifadelerini kullanan Rus basını sistemli olarak Vámbéry’nin

İngiliz dostu oluşuna dair beyanlarını eleştirdi. Ona göre Çar’a bağlı baş sansürcü Türkolog

V.D. Simirnov “Şarlatan Vámbéry” ifadesini kullandı (Minnulin (Kazány) 2005: 114). Eugene

Schuyler’in Türkistan Seyahatnamesi’nin İngilizce yayımlanan aslında, kitaba ek olarak

Vámbéry’nin yazdığı Buhara Tarihi’ni ele alan Grigorief, eseri yerden yere vurmaktadır

(Schuyler 1877: 360-389). Seyahatnamenin yazarı Schuyler ise Vámbéry tarafından yazılmış olan

kitapları ’’değersiz”bulduğunu ve Vámbéry’nin “gerçekten orada olup olmadığına karar

19 Macar Türkolog Vámbéry’nin Türkistan Seyahatinde “Büyük Oyun” Un İzleri

_Orijinal Fotoğraflarla Birlikte_

SUTAD 45

veremediğini” açıklamaktadır (Schuyler 1873: 431). Burada 12 Mart 1874 tarihli New York Times

gazetesinin “Schuyler’in olaylara Rus nazarından baktığını” kaydetmesi önemlidir (Schuyler 1874).

Vámbéry daha Londra’daki görkemli karşılama sırasında da “gerçek varlığından kuşku

duyulduğunu, sahtekâr bir bilim adamı yerine konulduğu gerçeğiyle yüz yüze geldiğini’’itiraf etmek

zorunda kalmıştı (Kovács 2001: 15).

O cevabı anılarında vermektedir (Sebestyen 1913: 325):

“Ben gerçekten her şeyim ama bilim adamıdeğilim. Ve sözcüğün bilinen anlamında olamazdım da.

Bir ön hazırlığım, öğrenimim ve mizacım olmadığı için olamazdım da...”

Burada “herşey” sözcüğünün içine Sándor Kovacs’ın Batu Kan Pesti Rokanai(Batu Han’ın

Peşteli Yakınları)adlı eserindeVámbéry için yaptığı tanımın bütün ögeleri girmektedir (Kovács

2001: 7).

“Doğu araştırmacısı, türkolog ve Seyyah, “sahte derviş”, yayımcı, deneme yazarı, gizli dış politika

ara bulucusu, danışman, dil bilgini, çevirmen ve tarihçi, resmi belgesi ve üniversite diploması olmayan

bir profesör, henüz yaşadığı dönemde Macar bilim tarihinin dünya çapında üne kavuşmuş bir kişiliği.”

Bu tanımlardan bir tanesi şüphesiz çok önemli idi. İngilizler sayesinde üne kavuşan

Vámbéry (Ligeti 2011: 187), Türkistan seyahatini tamamladıktan sonra 1865 tarihinde Peşte

Üniversitesi’nde önce eğitmen sonra da 1870 yılında Doğu Dilleri Kürsüsü’nde normal öğretim

üyesi olarak görevlendirildi (Kovács 2001: 14). Böylece dünyada ilk Türkoloji kürsüsü bu atama

ile kurulmuş oldu (Macaristan’dan Olgular 2014: 12). Vámbéry’nin Tahran’da iken görüştüğü

İran Büyükelçisi Charles Allison’un daha seyahat başlamadan “İngiltere’de tüm kapıların

kendisine açılabileceğini” söylemesi (Öke 1991: 21) boşuna olmasa gerek. Siyonizmin ünlü lideri

Theodor Herzl’le görüşmesi sırasında Vámbéry ’nin “Macaristan’daki öğretim üyeliğinin

göstermelik olduğundan” söz etmesi herşeyi açıklamaktadır (Árminius Vámbéry Bir 2011: 11).

Macaristan’da Türkolojinin Macarların ulusal kimliklerini yoğun bir şekilde araştırmaya

giriştikleri bir dönemde kurulmuş olması gibi (Oral 2004: 111), Türkolojinin emperyalist

aşamada ortaya çıkması da önemlidir (Oral 2004: 109). Çünkü Vámbéry, Orta Asya Türk

lehçelerini bir sisteme oturtup, Türkoloji eğitimini temellendirmekte hizmetleri geçse de

(Macaristan’dan Olgular 2014: 10) İngiliz emperyalizmi hesabına faaliyet göstermiştir. Rus

kolonyalizmi Türklerin yaşadığı bölgelere yayıldıkça, İngiltere ve Fransa’nın Ruslara yanıtı

Turancı akımları güçlendirmek ve Türkoloji kurmaya yönelmek oldu (Oral 2004: 109). Bütün

Türklerin siyasi birliğini savunma teklifinin sahibi olan Vámbéry bu açısından da incelenmesi

gereken bir şahsiyettir (Yalçınkaya 2006: 300). XIX. yüzyıl sonları ile XX. yüzyıl başlarında

İngiltere’nin, Rusların Asya’da ve Balkanlarda yayılmasını engelleyeceğini düşündüğü ve

destek verdiği ‘’Panislamist hareketler ile (Dündar 2011: 149) Pantürkistler arasında hemen hemen

bütün kaynakların bir fark olmadığını belirttiği, çünkü Türklerin hemen hemen tamamının Müslüman

olup, Müslümanların %80’inin Türk olduğunu ve Siyonistlerin Yahudi asıllı Türkologlar vasıtasıyla

maksatlı propagandalar gerçekleştirdiği’’ yönündeki açıklamaları ile birlikte ele alındığında

(Yalçınkaya, 2006: 296-297) ve Batılı Türkologlar içinde Yahudi kökenli Türkologların dikkate

değer ağırlığı (Oral 2004: 128) esas alındığında, bu meselenin daha ilginç hale gelmesi

kaçınılmazdır.

Diğer ilginç bir nokta Macaristan’da Türkoloji kurulduğu yıl (Macaristan’dan Olgular 2014:

12) Macar dilinin Türk kökenli olduğunu savunan Vámbéry ile Fin-Ugorlara dayandığını

savunan József Budenz’in öncülüğünde ortaya atılan tezler çerçevesinde devameden ve “UgorTürk Savaşı” olarak adlandırılan dil tartışmalarında Macarların Türk kökenli olduğunu savunan

20 Melek ÇOLAK

SUTAD 45

Vámbéry’nin bir süre sonra Pantürkizm düşüncesini ortaya atmasıdır.1 Bu bağlamda László

Marácz’a göre daha sonra İngiltere ‘’Ugor-Türk Savaşı’ndan’’ çok kazanımlar elde etti (Marácz

2010: 148). Macarların Habsburglara karşı verdiği 1848-1849 özgürlük mücadelesinin bir

devamı olan ve bu sefer Macar kimliği üzerinde verilen “Ugor-Türk Savaşı”nda Macar kampının

destekçilerinden bazıları Orta Asya’da güç elde etme yönünde İngiltere ile Rusya arasındaki

‘’büyük oyunun’’ oyuncuları haline geldiler. Bu oyuna dâhil olmaları, onların Orta Asya ve

Türkler hakkında yapmış oldukları çalışmaların doğal bir sonucu idi (Marácz 2010: 151-152).

İngiliz sömürgesi Lahor’da iş bulan ve büyük oyunu bir kaşif ve arkeolog olarak oynayan Aurel

Stein (Marácz 2010: 148) ve Vámbéry, Rusları Macar özgürlük mücadelesinin ve liberal politik

gelişmelerin engelleyicisi olarak gören bakış açısı ile İngilizlerin tarafında yer aldılar (Marácz

2010: 152). Bu bakış açısının kökenleri 1848’de 16 yaşında bir genç olan Vámbéry’nin Rus

işgaline ve zulmüne tanık olmasına dayanıyordu. O,Küzdelmeim (Mücadelelerim) adlı yapıtında

“İngiliz basınında en ateşli Rus karşıtı yazarlardan biri haline gelmesine sebep’’olarak bunu

göstermektedir (Kovács 2001: 10). Türkistan seyahatini tamamlayıp Tahran’a dönünce

Tahran’daki Rus Büyükelçisi Von Giers’in “tecrübelerini Romanofların hizmetine sunduğu takdirde

kendisini Rusya’da çok parlak bir gelecek vaadine karşılık, teklifi reddetmesi, Rusya’ya duyduğu

düşmanlığa” bağlanmaktadır (Öke 1991: 26; Árminius Vámbéry Bir 2011: 18). 17 Temmuz 1892

tarihli New York Times gazetesi de “Vámbéry Rusya’dan Nefret Ediyor”( Vámbéry Hates Russia)

başlığı altında, “Afganistan’da yaşanan sorunları Rus komplolarına bağladığı yönünde” açıklamada

bulunmaktadır (The New York Times 17.07.1892: 6). Rus karşıtı, İngiliz dostu, ısmarlama ve

ustaca raporlarıyla İngiltere ve Avrupa’ya hizmetlerde bulunan Vámbéry’nin (Kovács 2001: 18)

Trans-Hazar hattının açılışına katılma isteğinin reddi de bu karşıtlık nedeniyledir (Zarcone

2013: 139). Fakat Vámbéry’nin topladığı bilgiler tüm Batılı ülkelerle birlikte Ruslar için de

büyük önem taşıdığı için, Türkistan seyahati ile ilgili eseri çıktıktan sonra St. Petersburg’da

Rusçaya çevrilmiş hatta Türkistan’da okunmuştur (Zarcone 2013: 68). Böylece Vámbéry,

Charles Marvinle birlikte “büyük oyun” konusunda en çok okunan yazarlardan biri haline

gelmiştir (Zarcone 2013: 70). “Büyük oyunda’’Vámbéry’nin İngilizlerin tarafında yer almasının

sebeplerinden biri de bir “medeniyet tartışması” idi. Vámbéry “ İngilizler ile kıyaslandığında

Rusların doğuya daha az medeniyet getirdiğine inanmaktaydı.” (Marácz 2010: 140). Bu durum hem

Vámbéry’nin eserlerindeki oryantalizmin izlerine (Zarcone 2013: 118-119; Árminius Vámbéry

Bir 2011: 90-93, 99-100, 136-138; MTA, K, 1863: Ms 5450/220; Sárközy 2013: 935) hem de Rus

karşıtlığına bir ölçüde açıklık getirmektedir (Árminius Vámbéry Bir 2011: 19).

Oryantalizmin genel anlamda Batı emperyalizminin işini kolaylaştırmak için yapılan

bilimsel, kültürel, sanatsal ve siyasi çalışmaların genel adı ( Çetin 2014: 8), oryantalistlerin

şarkiyat yani doğu araştırmaları alanında çalışan batılı bilim adamları (Sibai 1993: 12) ve

sömürgeci politikacının doğu danışmanı (Çetin 2014: 115) olduğu göz önüne alınırsa;

Vámbéry’nin oryantalizminde vurgulama farkı bulunsa da (Árminius Vámbéry Bir 2011: 17),

“Türk halkının gelişiminin bir Avrupa egemenliğinde tamamlamasını ve bu görev için İngilizlerin uygun

olduğunu” savunması (Cocco 1983: 35) Doğu hakkında Batıya hizmet eden bir anlayışın ürünü

idi. Fakat İngiliz muhibbi ve Hindistan İmparatorluğunun savunucusu olan Vámbéry’ye

1864’te Rus tehdidinden söz ettiğinde yeterince kulak verilmemiş, 1885’te tekrar Londra’ya

geldiğinde Merv sahasının direniş göstermeden düştüğü ve Rus birliklerinin Afgan sınırına

doğru düzenli bir şekilde ilerlediği öğrenilince Vámbéry dikkatle dinlenmişti (Zarcone 2013: 69-

70).

Sultan II. Abdülhamid’in de ajanı olan Vámbéry’nin uzunca bir süre gösterdiği çabaya

karşın İngilizler geleneksel politikalarından vazgeçip Rusya ile birlikte Türkiye’yi paylaşma

1 Ayrıntılı bilgi için bkz. (Çolak, 2012: 531-534).

21 Macar Türkolog Vámbéry’nin Türkistan Seyahatinde “Büyük Oyun” Un İzleri

_Orijinal Fotoğraflarla Birlikte_

SUTAD 45

stratejisini benimsediler (Árminius Vámbéry Bir 2011: 11-15). Hemen hemen aynı dönemde

Türkiye’nin doğusunda da paylaşma planları devam etti. Daha 1850’lerde Rusya’nın

Kafkaslardaki yayılmacı hareketlerini müsamahayla karşılayan İngiltere, Türkistan’ı Rusya’nın,

Hindistan’ı kendisinin kabul ederek (Yalçınkaya 2006: 346-347) Rusya ile bu konuda yapılan

anlaşmalardan tatmin olup (Yalçınkaya 2006: 111-112, 346-347), Rus ilerleyişinde müdahale

etme konusunda isteksiz davranıp (Yalçınkaya 2006: 398), Türkmenleri Rusya karşısında yalnız

bırakarak (Yetişgin 2002: 604; Yalçınkaya 2006: 339; Hayit 2004: 119) ve “ustaca pasif kalma yolunu

tercih ederek” (Yalçınkaya 2006: 399) Türkistan’ın işgalinde Rusya kadar sorumlu ve etkili oldu

(Yalçınkaya 2006: 407). Sonuçta Türkistan, XIX. yüzyılın sonundan itibaren güya

‘’medenileştirilmek üzere’’Rusya ve Çin’in nüfuz alanına terk edilerek paylaşıldı (Yalçınkaya 2006:

408). Ve “büyük oyun” yerini başka aktörlere bıraktı.2

IV. Vámbéry ve “Büyük Oyundan” XXI. Yüzyıla Yansıyan Görüntülerin

Değerlendirilmesi Ve Sonuç

Macarların tarihin erken devirlerinden beri Türklerle olan bağlantısı ve doğuya olan ilgileri

sonucunda Türkoloji Macaristan’da milli bir ilim dalı sayılmış, millileşme döneminde doğu

bağlantılı olarak Macar tarihi ve dili üzerine yoğun araştırmalar yapılmıştır. Bu dönem aynı

zamanda Orta Asya üzerinde nüfuz alanları yaratmak isteyen İngiltere ve Rusya’nın bir “büyük

oyunun” içinde olduğu yıllardır. Bazı Macar Türkologlar İngilizlerin yanında yer alarak bu

oyunun bir parçası haline gelmişlerdir. Bunlardan biri olan Vámbéry, İngiliz desteğiyle, onların

doğudaki çıkarlarının savunuculuğunu yapmış, Türkolojiyi Macaristan’da sistemleştirmiştir.

Oryantalist bakış açısı ile İngiliz dostu ve Rus karşıtı olmuştur. Vámbéry’nin raporlarından ve

eserlerinden hem İngiltere, hem de Rusya Türkistan’ı paylaşma konusunda yararlanmışlar,

yaptıkları anlaşmalar ve İngilizlerin tutumu sayesinde ittifaklar yaparak siyasi literatürde

çekişme gibi görünen “büyük oyunu” danışıklı dövüş haline getirmişlerdir.

Anıl Çeçen’e göre artık günümüzde ‘’Türkoloji ve Turancılık çalışmalarında ön planda yer alan

Macar Yahudileri aracılığıyla, ,geleceğin Avrasyası bu sefer Rus emperyalizminin etkileri dışında

yaratılmaya çalışılırken, Macaristan bir anlamda Doğu’nun Batı’ya açılan kapısı olduğu gibi, Batı’nın da

doğuya açılan penceresi olarak stratejik amaçlı olarak kullanılmakta, Türk dünyası ile ilgili çalışmalar

yapılmaktadır.’’ (Çeçen 2006: 38).

Bu da ‘’büyük oyunun’’ aktörleri değişse de kullanılan araçların aynı kaldığını, Türk

dünyasında tekrar nüfuz alanları yaratmayı amaçlayan güçlerin üzerinde yeniden bir‘’ büyük

oyun’’ oynayarak geçmişte olduğu gibi bugün de Macar Türkolojisini bir araç olarak

kullandıklarını göstermektedir. Bu durumda zengin bir birikime ve geleneğe sahip olan Macar

Türkolojisi ile Türk dünyasını anlamak için, gerekli bilimsel ve kültürel zemini oluşturarak, bu

bağlamda işbirliğini geliştirmek bütün oyunları bozacaktır.

Summary

Central Asia where connects the East and the West is a special area of research for

Hungarians looking for their origins. In Central Asia, towards the end of the 19th century, in the

period when Turkology developed in Hungary, the political and economic rivalry between the

Great Britain and Russia, which wanted to create areas of influence in Central Asia, was called

the "Great Game" in the scientific literature. Since the beginning of the 19th century, the Central

Asia has become a subject of research in terms of being subject of the invasion of Russia and the

Great Britain and generating data. Interest was shown to travelers and researchers visiting this

region. Thus, Hungarian travelers and researchers stayed in the middle of the “Great Game”.

2 Bu konuda başka güçlerin yeni dünya düzeninde etkisi ve Macar Türkologlardan nasıl yararlanıldığı konusunda

bkz. (Çeçen, 2006: 36-40).

22 Melek ÇOLAK

SUTAD 45

Ármin Vámbéry, who was the founder of Turcology in Hungary, also got involved in the

Great Game. During his visits to Central Asia, he prepared reports and gave these to England.

Traces of orientalism in Vámbéry’s Central Asia Travel Book were the result of his supporting

British imperialism against Russia in Central Asia. The reason behind his acquiring the

Chairmanship of Turcology Department or declaring Pan-turkism policy against Russia’s Panslavism was there the support of England. Vámbéry established the foundation of Turcology

education in Hungary by systematizing Turkic dialects in the Central Asia and while his travels

to Central Asia were denied by Russians and supported by the English, which shows that

English-Russian rivalry found a body in a Hungarian Turcologist.

In this rivalry, by agreeing on some issues related to Turkistan from time to time, England

and Russia showed that they were not always on different sides. However, from the data

obtained from the Hungarians’ Central Asia research, the English benefited to the greatest

extent and occasionally Russians also benefited from them.

The purpose of the current study is to explore the traces of the conflicts and sometimes

agreements of Britain and Russia on the basis of Vámbéry’s travels to Central Asia by using the

data found in the documents from Hungarian archives and sources and to evaluate the

involvement of Hungarian Turcologists in the “Great Game” and how Britain and Russia

benefited from their findings by using the method of the discipline of History within the context

of the Central Asian policies of Britain and Russia.

Moreover, samples of the original photos of Turkistan remaining from travelers visiting

Central Asia will be presented.